Ξεκαθαρίζω εξ αρχής πως ουδέποτε γνώρισα προσωπικά τον Ν. Θέμελη. Οι μόνες φορές που τον είδα εξ αποστάσεως, ήταν σε ομιλίες του Κ. Σημίτη και σε εκδηλώσεις της ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ.

.

Τον γνώρισα ωστόσο και τον φαντάστηκα στη συνέχεια μέσα από τα βιβλία του. Όταν η Μαρία μου, το καλοκαίρι του 1999, μου σύστησε να διαβάσω την Αναζήτηση, υπήρξε επιφυλακτικός εξαιτίας της ιδιότητάς του, ως πολιτικού συνεργάτη του Κ. Σημίτη (παρότι αυτή του η ιδιότητα, λόγω της διαχρονικής εκτιμήσεώς μου  προς τον πρώην Πρωθυπουργό, έδρασε σε δεύτερο χρόνο καταλυτικά).

.

Μετά, διάβαζα και ξαναδιάβαζα τα βιβλία του και κάθε φορά δούλευε εντός μου κι άλλο εξωσωματικό αισθητήριο. Πότε η ψυχική ευδεία, πότε ο πολιτικός προβληματισμός, συνήθως όμως αφηνόμουν.

.

Κάποιο ξημέρωμα του Αυγούστου του 2011, γύρω στις έξι το πρωί, μια αϋπνία εξ αιτίας της υγρής ζέστης των Παξών, με οδήγησε σε μια ανιαρή περιήγηση στο διαδίκτυο. Και εκεί, φάτσα κάρτα η ανακοίνωση του θανάτου του.

.

Στο μεταξύ, είχα μάθει αρκετά για την πολυσχιδή προσωπικότητα του ανδρός, καθώς και για την ιδιότυπη και εξαιρετική πολιτική του δραστηριότητα.

.

Χωρίς να παριστάνω τον κριτικό λογοτεχνίας, προσπάθησα σε καταστάσεις δικής μου πνευματικής μέθεξης, να συνδέσω τις λογοτεχνικές ουσίες του Θέμελη, μ’ αυτές του Σ. Τσίρκα και του Μ. Καραγάτση.

.

Σπεύδω να πω πως η τριλογία του Θέμελη είναι μνημειώδης, καθώς επίσης (κατά την κρίση μου) Η συμφωνία των ονείρων και το Για μια συντροφιά ανάμεσά μας.

.

Πέρα από την ιστορία και την πλοκή, τα συναισθήματα στον Θέμελη παρουσιάζονται χλωμά σαν φύλλα Οκτωβρίου που σιγά-σιγά, όμως, ανεπαισθήτως, εκπέμπουν φως διαρκείας. Σάμπως να υπάρχει ένα νεύμα του για να δοθεί σ’ αυτήν την κιτρινάδα η αξία και ο τόκος των σκέψεών μας. Πάντα υπήρχε μια διακριτική μετριοπάθεια του συγγραφέα, έτσι ώστε να αφήνεται ελεύθερο το πεδίο των συνειρμών στον αναγνώστη. Επιπλέον, η ιστοριογραφική γραμμή πλεύσης του Θέμελη χαρακτηρίζεται από τη μετριοπαθή περιγραφή και τη λιτή, αλλά κριτική  παρουσίαση των γεγονότων.

.

Είναι λοιπόν ο Θέμελης και ένας σχεδόν κρυμμένος ιστορικός, ταγμένος απροκάλυπτα στην πλευρά του Διαφωτισμού. Οι ήρωές του συνυπάρχουν στη σύγκρουση, στη σύνθεση, στον έρωτα και στη συνύπαρξη. Τι άλλο είναι όμως όλα αυτά, από την κοπιαστική δράση των πολιτών, με ζητούμενο την πρόοδο, την ανοχή και τελικώς τον εξανθρωπισμό του Καπιταλισμού.

.

Ο Νικολής Εφέντης είναι ο εκσυγχρονισμός, η προκοπή, η ιεράρχηση στόχων και προτεραιοτήτων. Και πώς άλλωστε μπορούν να συμβούν όλα αυτά, δίχως την ποσότητα μοναξιάς, που σε ασφαλίζει στην κατάλληλη απόσταση από τα δρώμενα, ενώ ταυτόχρονα είσαι μέσα σε αυτά.

.

Διαβάζοντας τη Συμφωνία των ονείρων, διέκρινα κάπου στο βάθος τον άλλο μεγάλο απόντα, τον Θ. Αγγελόπουλο, να προσπαθεί να ξαναστήσει την Αναπαράσταση με το συγγραφικό βλέμμα του Θέμελη. Τα πεζογραφικά βόλια του Θέμελη είναι διαχρονικές ριπές για μιαν Ανατροπή (ανεκπλήρωτη για την ώρα). Ίσως η μόνη σχετική θεματική παραμυθία παραπλήσια με την Αναζήτηση είναι το βιβλίο Το εργοστάσιο των μολυβιών, της Σώτης Τριανταφύλλου. Και σ’ αυτήν, συναισθήματα και συγκρούσεις σ’ έναν καπιταλισμό που εξελίσσεται, αλλά δύσκολα εξανθρωπίζεται.

.

Αντίθετα με τα παραπάνω, ο Σ. Τσίρκας είναι μια εμβληματική μορφή (όχι μόνο συγγραφική) της Αριστεράς της Διασποράς. Το πρωί είναι τραπεζικός και τα βράδια γράφει. Γράφει αλλάζοντας κι ο ίδιος, αφού στη συνέχεια περνάει στην Ανανεωτική Αριστερά. Νομίζω πως είναι ο πεζογράφος της γενιάς της ήττας (Αναγνωστάκης, Λειβαδίτης), που δεν «παραδέχθηκε την ήττα» του, έχοντας να σώσει τα «τιμαλφή» της σκέψης του. Η τριλογία Ακυβέρνητες Πολιτείες, είναι αναμφίβολα γοητευτική, αλλά η Χαμένη Άνοιξη είναι πιο σκληρή και πιο κοντινή χρονικά. Εδώ, τα χρώματα δεν είναι ωχρά όπως στον Θέμελη, αλλά ομιλούντα, εξεγερμένα, σχεδόν κινηματικά. Μάχεται απελπισμένα για τη δική του Ανεφάρμοστη Αριστερά, αντίθετα με τον νηφάλιο σοσιαλδημοκράτη Θέμελη. Ο Τσίρκας, σαν Αιγυπτιώτης, ασχολείται με δοκιμιακές ερμηνείες του μεγάλου Αλεξανδρινού, Κ. Καβάφη.

.

Μια γενιά ολόκληρη και από κοντά ξώφαλτσα και η δική μου, αγωνίστηκε και ερωτεύτηκε συνάμα, αντάμωσε την ουτοπία της Αριστεράς κάθε εκδοχής και τέλος, φαντασίωσε ο καθένας μας τη Φλώρα της Χαμένης Άνοιξης και της καρδιάς μας. Οι ευαισθησίες του Τσίρκα, άλλοτε κρυμμένες κι άλλοτε φανερές, πάνε μαζί με τον πότε σκληρό και πότε λυρικό τρόπο της γραφής του.

.

Και τώρα, είμαστε παρέα με τον δεξιό της πεζογραφικής μεγαλοσύνης, τον Μ. Καραγάτση.  Όποτε «αδειάζω», ξαναρίχνω ματιές στον Γιούγκερμαν, στη Μεγάλη Χίμαιρα και τον Συνταγματάρχη Λιάπκιν. Στο πρώτο απ’ αυτά τα βιβλία, εμφανίζεται η παρασιτική άνοδος του τραπεζικού και εφοπλιστικού καπιταλισμού, στο περιβάλλον φτώχιας και δυστυχίας της Ελλάδας. Έχουμε κυνισμό χωρίς συναισθήματα, διαπλοκή στις κοινωνικές επαφές και πρωτόγονο έρωτα (ο Γιούγκερμαν με την  οικιακή βοηθό του). Νόστος και απογοήτευση παραμονεύουν, ενώ επιλεκτική είναι η αναφορά του Καραγάτση στις «νευροεπιστήμες που προοδέυουν και στην ψυχοαναλυτική μέθοδο του καθ. Σ. Φρόιντ». Είναι προφανείς οι προσωπικές αναζητήσεις του Καραγάτση. Οι ήρωές του, μου μοιάζουν κράμα ηρώων του Ντοστογιέφσκι, όπως ο Μίσκιν ή ο Ρασκόλνικοφ, χωρίς όμως τα μεγάλα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των τελευταίων. Ακόμα, στη Μεγάλη Χίμαιρα βρίσκουμε διακριτές επιρροές από τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη.

.

Τελικά, η γραφή του αρχιμάστορα της γενιάς του ’30, Καραγάτση, ήταν προοδευτική ως προς τα πολιτικά, με σπέρματα σοσιαλιστικών αναζητήσεων. Ο ίδιος, πάντως, πολιτεύτηκε χωρίς επιτυχία με το κόμμα του Σ. Μαρκεζίνη στην πατρίδα του, τη Λάρισα. Εργάστηκε ως  αρθρογράφος στην εφημερίδα Βραδυνή και έγραψε επίσης περιηγητικά και ιστορικά βιβλία.

.

Για να τελειώσουμε όμως όπως αρχίσαμε, με τον Νίκο Θέμελη. Αυτός ο γλυκός, πολιτικός και ερωτικός συγγραφέας, φαίνεται ότι δεν ασχολήθηκε με άλλο είδος γραφής εκτός από την πεζογραφία. Αντί να φτιάξω στο νου μου ένα εικονοστάσι των τριών Αγίων συγγραφέων, προτιμώ ως μηχανικός ένα ισόπλευρο τρίγωνο με τις τρείς πεζογραφικές κορυφές.

.

Υ.Γ. Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή τον ένα χρόνο από την εκδημία του Ν. Θέμελη. Μας άφησε ένα μεγάλο σακί, με εξαιρετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, απ’ όπου παίρνει ο καθένας ό,τι του ταιριάζει.

.

*Ο  Νίκος Γκιώνης είναι Πολιτικός Μηχανικός.