1. Η μακρά περίοδος των ψευδαισθήσεων τελείωσε:
- Η ψευδαίσθηση ότι η Ευρώπη θα μπορούσε να βασίζεται επ' αόριστον στην αμερικανική προστασία εντός του ΝΑΤΟ
- Η ψευδαίσθηση ότι ένας παγκοσμιοποιημένος κόσμος θα μπορούσε να εγγυηθεί την ειρήνη και τη σταθερότητα μέσω της απελευθέρωσης του εμπορίου και της οικονομικής αλληλεξάρτησης.
- Η ψευδαίσθηση ότι το δημοκρατικό μοντέλο έμελλε να επικρατήσει παντού, οδηγούμενο από το άνοιγμα της αγοράς και τη διάδοση των νέων τεχνολογιών.
Δύο γεγονότα ανάγκασαν τους Ευρωπαίους -και τον κόσμο- να ανοίξουν τα μάτια τους: η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και η επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών. Παρά τις διαφορές τους, και τα δύο γεγονότα έχουν σημαδέψει οριστικά την πτώση της διεθνούς τάξης μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία βασίστηκε στον έλεγχο της χρήσης βίας, στη δημιουργία πολυμερών οργανισμών και στην ενίσχυση της βαθύτερης οικονομικής αλληλεξάρτησης.
α. Από τη μια πλευρά, η Ρωσία επέστρεψε στην ανοιχτή άσκηση της πολιτική ισχύος: στην Ουκρανία εισέβαλε απλά γιατί βρίσκεται μέσα στην σφαίρα επιρροής της και ως εκ τούτου αντιμετωπίζεται ως «ιδιοκτησία» της, ανεξάρτητα από την επιθυμία του τοπικού πληθυσμού να πλησιάσει την Ευρώπη.
Αυτή η επιθετικότητα κατέστη δυνατή χάρη στην υποστήριξη των συμμαχικών απολυταρχιών -κυρίως της Κίνας, του Ιράν και της Βόρειας Κορέας- τα οποία έχουν προμηθεύσει τη Ρωσία με σημαντικούς οικονομικούς, υλικούς και ανθρώπινους πόρους για να διατηρήσει την πολεμική της προσπάθεια και να αντέξει τις δυτικές κυρώσεις.
Αυτά τα αυταρχικά καθεστώτα επιδιώκουν να δημιουργήσουν ένα «προηγούμενο» που νομιμοποιεί τις δικές τους ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες, ανοίγοντας το δρόμο για νέες στρατιωτικές επεμβάσεις στην Ασία σε βάρος των ασθενέστερων γειτόνων τους.
β. Από την άλλη πλευρά, η Αμερική του Τραμπ εγκαταλείποντας ουσιαστικά τον ρόλο της ως ηγέτης του ελεύθερου κόσμου, επέλεξε μια ριζική αλλαγή στην εξωτερική πολιτική.
Δεν επιδιώκει πλέον κοινές λύσεις μέσω παγκόσμιων φόρουμ, αλλά αντίθετα εμπλέκεται σε σχέσεις που βασίζονται αποκλειστικά στην οικονομική και στρατιωτική ισχύ.
Η αποχώρηση των ΗΠΑ από τη Συμφωνία του Παρισιού, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, καθώς και το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, σηματοδοτούν το τέλος της δι-κομματικής αμερικανικής υποστήριξης για την πολυμέρεια και την αρχή μιας νέας εθνικιστικής πορείας, επικεντρωμένης στην επιβολή διμερών «συμφωνιών» σε μεμονωμένες χώρες -είτε συμμάχους, είτε αντιπάλους.
Ακόμη πιο δυσοίωνο, οι αξιώσεις του Τραμπ για τη Διώρυγα του Παναμά, τον Καναδά και τη Γροιλανδία απηχούν τη ρητορική του Πούτιν για την Ουκρανία και τα πρώην σοβιετικά εδάφη, καθώς και τις αξιώσεις της Κίνας για την Ταϊβάν, πράγμα που τις δικαιολογεί. Αυτό σηματοδοτεί την επιστροφή της πολιτικής ισχύος, όπου η οι ισχυροί υπαγορεύουν όρους και οι αδύναμοι πρέπει να συμμορφώνονται.
2. Για την Ευρώπη, αυτό είναι ένας εφιάλτης που έγινε πραγματικότητα. Από τη δεκαετία του 1990, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει οικοδομήσει ένα οικονομικό και θεσμικό μοντέλο που βασίζεται σε εντελώς διαφορετικές γεωπολιτικές παραδοχές: σταθερότητα στις διεθνείς σχέσεις, άνοιγμα της αγοράς, διάδοση των κανονιστικών της προτύπων, διάλογος και συνεργασία μεταξύ μεγάλων δυνάμεων και ενίσχυση διεθνών οργανισμών.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο του «τέλους της Ιστορίας», η ΕΕ πίστευε ότι θα μπορούσε να ευημερήσει με τη μείωση των στρατιωτικών δαπανών, τον εμπλουτισμό μέσω εξαγωγών στην Κίνα και τις ΗΠΑ, ακόμη και καλλιεργώντας την ενεργειακή εξάρτηση από τη Ρωσία, ελπίζοντας να «δαμάσει» τον επικίνδυνο γείτονά της μέσω της οικονομικής αλληλεξάρτησης.
Για τους ίδιους λόγους, η ενίσχυση της πολιτικής ολοκλήρωσης με τη μεταφορά αρμοδιοτήτων και πόρων στην ΕΕ κρίθηκε περιττή, δικαιολογώντας την επιθυμία των κρατών μελών να διατηρήσουν την κυριαρχία σε βασικούς τομείς όπως η άμυνα, η εξωτερική πολιτική και η φορολογία.
Αυτό το μοντέλο –που ενσαρκώθηκε πάνω απ’ όλα από τη Γερμανία επί Σρέντερ και Μέρκελ– έχει πλέον καταρρεύσει, αφήνοντας την Ευρώπη εύθραυστη, αποπροσανατολισμένη και εκτεθειμένη σε σοβαρές απειλές σε πολλαπλά μέτωπα.
α. Το πρώτο μέτωπο είναι η ασφάλεια: η Ρωσία τώρα ακολουθεί ανοιχτά μια επιθετική πολιτική με στόχο την ανάκτηση εδαφών που χάθηκαν με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η μετατροπή της σε «οικονομία εν καιρώ πολέμου», η ολοένα και πιο βάναυση καταστολή των αντιφρονούντων και οι ενισχυμένες στρατιωτικές συνεργασίες με το Ιράν και τη Βόρεια Κορέα υποδηλώνουν ότι το Κρεμλίνο εφαρμόζει μεθοδικά μια νεο-αυτοκρατορική στρατηγική που βασίζεται στη βία.
Εν τω μεταξύ, τρία χρόνια μετά την εισβολή στην Ουκρανία, η κυβέρνηση Τραμπ πιέζει για μια άμεση συμφωνία με τον Πούτιν, χωρίς τη συμμετοχή ούτε του Κιέβου ούτε της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Σύμφωνα με μια τέτοια συμφωνία, η Ρωσία θα μπορούσε ουσιαστικά να διατηρήσει το έδαφος που έχει ήδη καταλάβει, με αντάλλαγμα αόριστες υποσχέσεις για μη επέκταση.
Αυτή είναι μια πραγματική πολιτική «κατευνασμού» που σίγουρα δεν θα μπορέσει να εξουδετερώσει τους στόχους του Πούτιν σε νέα εδάφη, στοχεύοντας πιθανώς τη Μολδαβία, τη Γεωργία, ακόμη και, μια μέρα, τα κράτη της Βαλτικής.
β. Το δεύτερο μέτωπο είναι οικονομικό: η ευρωπαϊκή οικονομία βρίσκεται σε αναμφισβήτητη παρακμή λόγω του πολιτικού κατακερματισμού και της τάσης των κρατών μελών να δίνουν προτεραιότητα στα εθνικά συμφέροντα έναντι των κοινών πολιτικών.
Αυτό που επιδεινώνει αυτό το πρόβλημα —συχνά ως αποτέλεσμα της έλλειψης ενιαίας ευρωπαϊκής πολιτικής διακυβέρνησης— είναι οι γραφειοκρατικές ακαμψίες, η ελλιπής εσωτερική αγορά και η βραδύτητα στη λήψη στρατηγικών αποφάσεων. Ενώ οι ΗΠΑ και η Κίνα κάνουν τεράστιες επενδύσεις στην ψηφιοποίηση, την τεχνητή νοημοσύνη και τη βιομηχανική παραγωγή, η Ευρώπη δυσκολεύεται να διατηρήσει το ρυθμό.
Δεν διαθέτει κοινή επενδυτική ικανότητα, παραμένει δεσμευμένη από αυστηρούς δημοσιονομικούς περιορισμούς, υποφέρει από κατακερματισμένη κεφαλαιαγορά και αντιμετωπίζει ανεπαρκή τεχνολογική καινοτομία και συνεχή εξάρτηση από εξωτερική ενέργεια και στρατηγικές πρώτες ύλες.
Χωρίς αποφασιστική στροφή, η προοδευτική διάβρωση της βιομηχανικής και τεχνολογικής βάσης της Ευρώπης θα έχει καταστροφικές επιπτώσεις στην απασχόληση, την ευημερία και την κοινωνική συνοχή — υπονομεύοντας τα ίδια τα θεμέλια της δημοκρατίας.
γ. Το τελευταίο, και ίσως πιο καθοριστικό, μέτωπο είναι εξ ολοκλήρου πολιτικό: η άνοδος αντιευρωπαϊκών και εξτρεμιστικών δυνάμεων στην κοινή γνώμη και στους θεσμούς. Αυτά τα κόμματα, αξιοποιώντας τη ρητορική κατά της μετανάστευσης και της ασφάλειας, έχουν κατακτήσει μεταξύ 20% και 35% των προθέσεων των ψηφοφόρων, αποκτώντας αυξανόμενη επιρροή στην πολιτική συζήτηση.
Μερικά από αυτά τα κινήματα είναι ήδη στην κυβέρνηση, ενώ άλλα φιλοδοξούν να αναλάβουν την εξουσία, και τώρα έχουν βρει έναν νέο ηγέτη στον Έλον Μασκ - τον πλουσιότερο άνθρωπο του κόσμου, έναν σύμβουλο του Προέδρου Τραμπ, επικεφαλής του Τμήματος Αποτελεσματικότητας του Λευκού Οίκου και χειραγωγό της κοινής γνώμης μέσω της προσωπικής του πλατφόρμας μέσων κοινωνικής δικτύωσης, «X».
Είναι ο ίδιος ο Musk που, αφού υποστήριξε ανοιχτά ακροδεξιά κόμματα όπως το Alternative für Deutschland - AfD της Γερμανίας, λάνσαρε το σύνθημα «MAKE EUROPE GREAT AGAIN", συσπειρώνοντας εθνικιστικές και εξτρεμιστικές δυνάμεις που αντιτίθενται στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.
Ο στόχος του είναι ξεκάθαρος: να παράσχει μέσα ενημέρωσης και οικονομική υποστήριξη σε ριζοσπαστικά πολιτικά κινήματα που, μόλις ανέβουν στην εξουσία, θα διαλύσουν την ΕΕ και θα επιστρέψουν σε μια Ευρώπη των εθνικών κρατών.
Ακόμη πιο σοκαριστικό, ο ίδιος ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, J. D. Βανς, επιτέθηκε ευθέως στην Ευρώπη στη Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου, δείχνοντας ότι οι πραγματικοί εχθροί της δεν ήταν η Ρωσία ή η Κίνα, αλλά οι κανόνες της ΕΕ για την καταπολέμηση των ψεύτικων ειδήσεων και της ρητορικής μίσους, οι οποίες, όπως είπε, αποτελούν απαράδεκτη λογοκρισία.
Δίχως να περιοριστεί εκεί, ο Βανς κάλεσε ανοιχτά τους Γερμανούς και τους Ευρωπαίους πολιτικούς να συνεργαστούν με ακροδεξιές δυνάμεις, οι οποίες προς το παρόν τηρούνται σε απόσταση ασφαλείας από το συνταγματικό τόξο.
3. Μπροστά σε αυτούς τους σοβαρούς κινδύνους και τις πρωτοφανείς επιθέσεις, οι λύσεις υπάρχουν, ευτυχώς, έχουν ήδη περιγραφεί σε πρόσφατες εκθέσεις: στην Έκθεση Λέτα για την εσωτερική αγορά, την Έκθεση Ντράγκι για την ανταγωνιστικότητα και την Έκθεση Νιινίστο για την ασφάλεια.
Το μήνυμα είναι σαφές: η ΕΕ πρέπει να υποστεί ριζικές αλλαγές. Πρέπει να υιοθετήσει κανονισμούς και πρωτοβουλίες για τη χρηματοδότηση και την ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, να ολοκληρώσει την ένωση κεφαλαιαγορών, να ενθαρρύνει στρατηγικές επενδύσεις σε πράσινες και ψηφιακές μεταβάσεις και να ενισχύσει τη στρατιωτική υποστήριξη για την Ουκρανία.
Ταυτόχρονα, αυτά τα επείγοντα μέτρα πρέπει να συνοδεύονται από θεσμικές μεταρρυθμίσεις της ΕΕ που να αντιμετωπίζουν δύο κρίσιμες προτεραιότητες: τη δημιουργία αυτόνομης δημοσιονομικής ικανότητας της ΕΕ και τη βελτίωση της λήψης αποφάσεων στην εξωτερική και αμυντική πολιτική, μέσα από την κατάργηση του δικαιώματος "βέτο" μεμονωμένων κρατών-μελών.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρότεινε μια τέτοια μεταρρύθμιση τον Νοέμβριο του 2023. Τώρα εναπόκειται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να το υποστηρίξει και να πιέσει το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να προχωρήσει στις αναθεωρήσεις των Συνθηκών.
Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι η έλλειψη λύσεων αλλά η έλλειψη πολιτικής βούλησης για την εφαρμογή τους.
Εάν αυτές οι πολλαπλές κρίσεις δεν αξιοποιηθούν ως ευκαιρία για την ενίσχυση της πολιτικής ενοποίησης, ο πραγματικός κίνδυνος είναι η διάσπαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης:
- είτε με ορισμένες κυβερνήσεις να υποκύπτουν στις «σειρήνες» του Τραμπ, διασπώντας έτσι το κοινό μέτωπο,
- είτε με την επιλογή μιας «πραγματιστικής» προσέγγισης που θα μπορούσε να οδηγήσει μόνο σε παθητική αποδοχή όλων των απαιτήσεων του Λευκού Οίκου σε θέματα αγοράς φυσικού αερίου και οπλισμού, αποσυναρμολόγησης των κανονιστικών προτύπων της ΕΕ και, γιατί όχι, στον de facto έλεγχο της Γροιλανδίας.
Σε τελική ανάλυση, για να γίνει η Ευρώπη πραγματικά «μεγάλη», δεν πρέπει να στραφούμε στις «μικρές πατρίδες» του παρελθόντος: ο εθνικισμός δεν υπήρξε ποτέ φορέας μεγαλείου, αλλά, αντιθέτως, στις ακραίες του συνέπειες, οδήγησε στην οικονομική, πολιτική και ηθική καταστροφή της Ευρώπης.
Αν στόχος είναι το αληθινό «μεγαλείο», τότε αυτό πρέπει να οικοδομηθεί στο μέλλον: μόνο μια πολιτικά ενωμένη Ευρώπη μπορεί να επιβιώσει και να ευημερήσει στο νέο γεωπολιτικό περιβάλλον, κατακτώντας εκείνη την "κυριαρχία" (sovereignty) την οποία τα μεμονωμένα εθνικά κράτη μπορούν μόνο ψευδαίσθηση να τρέφουν ότι εξακολουθούν να κατέχουν.