Αποτελεί η ομοσπονδία την απάντηση στο πρόβλημα της Ευρώπης; Τους τελευταίους μήνες ολοένα και πυκνώνουν οι φωνές υπέρ της ομοσπονδιοποίησης της Ευρωπαϊκής Ενωσης ως ριζική απάντηση στην κρίση, και ως πρόκληση για βαθύτερη ενοποίηση. Ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζ. Μ. Μπαρόζο επίσημα διακήρυξε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πριν λίγες μέρες ότι η Ενωση θα πρέπει να μετεξελιχθεί σε «ομοσπονδία εθνικών κρατών», ιδέα που αρχικά είχε διατυπώσει ο Ζακ Ντελόρ. Οι ηγετικές μορφές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Γκι Βέρχοφστατ και Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, σε κοινό κείμενό τους, προτείνουν επίσης την ομοσπονδιοποίηση της Ευρώπης μέσω της κατάρτισης ενός νέου Συντάγματος. Η πλειοψηφία επίσης του Ευρωκοινοβουλίου υποστηρίζει σταθερά την ομοσπονδιοποίηση. Αλλά το σημαντικότερο είναι ότι η Γερμανία επανέφερε στην ατζέντα της ευρωπαϊκής ενοποίησης τον στόχο της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας, ενώ μια ομάδα έντεκα κρατών – μελών (ανάμεσά τους η Γαλλία και η Πολωνία), σε κοινό κείμενο που επεξεργάστηκαν οι υπουργοί Εξωτερικών, προτείνουν δέσμη μεταρρυθμίσεων που ουσιαστικά οδηγούν σε ομοσπονδιακή Ευρώπη. Αλλά και πολλοί αναλυτές εκτιμούν ότι τελικά η Ενωση και ειδικότερα η ευρωζώνη ή θα ομοσπονδιοποιηθεί ή θα οδηγηθεί σε διάλυση. Ετσι, έπειτα από αρκετά χρόνια στη διάρκεια των οποίων ο όρος ομοσπονδία ήταν η απαγορευμένη λέξη στην ευρωπαϊκή ατζέντα, η συζήτηση ξανανοίγει. Και ανοίγει σε μια περίοδο δεινής κρίσης για τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Αποτελεί όμως η ομοσπονδία τη λύση και είναι εφικτή η προώθησή της;

Πρώτα απ’ όλα πρέπει να σημειωθεί ότι η ομοσπονδία είναι σύνθετο και περίπλοκο σύστημα που στο πλαίσιο της Ενωσης ελάχιστες χώρες μέλη γνωρίζουν εμπειρικά τη λειτουργία του (πρωτίστως η Γερμανία και ακολουθούν η Αυστρία και το Βέλγιο). Γι’ αυτό και υπάρχουν διαμετρικά αντίθετες εκτιμήσεις για τη σημασία και τις συνέπειές του. Για ορισμένες χώρες (π.χ. Γερμανία, Βέλγιο κ.ά.) το ομοσπονδιακό σύστημα σημαίνει αποκέντρωση εξουσιών, για κάποιες άλλες όμως (όπως π.χ. Ην. Βασίλειο) σημαίνει ακριβώς το αντίθετο – συγκέντρωση εξουσιών και κυριαρχίας σε ένα κέντρο, τις Βρυξέλλες. Και οι δύο εκτιμήσεις είναι κατά κάποιο τρόπο σωστές. Η ομοσπονδία οικοδομείται με την εκχώρηση όντως εξουσιών και κυριαρχίας σ’ ένα πολιτικό κέντρο, είτε αυτό λέγεται Ουάσιγκτον, Βερολίνο ή Βρυξέλλες, αλλά από την άλλη μεριά ένα άλλο σημαντικό μέρος εξουσιών και κυριαρχίας παραμένει στα «συνιστώντα μέλη» της ομοσπονδίας που στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι τα εθνικά κράτη – μέλη της.

Και στο σημείο αυτό έγκειται η ιδιορρυθμία της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας, ότι δηλαδή θα συγκροτείται για πρώτη φορά στην ιστορία από εθνικά κράτη (ομοσπονδία εθνικών κρατών). Επομένως, η ευρωπαϊκή ομοσπονδία θα είναι ένα sui generis σύστημα που κάθε άλλο παρά θα οδηγήσει στο υπερκράτος, όπως διατείνονται οι αντίπαλοί του. Θα συνυπάρχει με τα εθνικά κράτη. Το ομοσπονδιακό σύστημα συνεπάγεται μια κατηγορία θεσμών για τη νομιμοποίησή του (διπλό κοινοβουλευτικό σύστημα) αλλά κυρίως μια συγκεκριμένη δέσμη πολιτικών σε κεντρικό επίπεδο. Η εξωτερική πολιτική, π.χ., ασκείται σε όλα τα ομοσπονδιακά συστήματα σε κεντρικό επίπεδο, τα συνιστώντα μέλη δεν μπορούν να έχουν εξωτερική πολιτική. Οργανικό χαρακτηριστικό του ομοσπονδιακού συστήματος αποτελεί επίσης η δημοσιονομική ομοσπονδιοποίηση (fiscal federalism) παράλληλα με τη νομισματική ένωση και την ενιαία νομισματική πολιτική. Η δημοσιονομική ομοσπονδιοποίηση στηρίζεται, μεταξύ άλλων, σ’ ένα σύστημα μεταφοράς πόρων και αναδιανομής ανάμεσα στις πλουσιότερες και φτωχότερες συνιστώσες ώστε να εξισορροπούνται ανισορροπίες μακροοικονομικής φύσης, ανταγωνιστικότητας, δυσκαμψιών στη διακίνηση εργατικού δυναμικού κ.λπ.

Ολα τα παραπάνω σημαίνουν ότι η ομοσπονδιοποίηση είναι η οριστική απάντηση για την ευρωζώνη (και την Ευρωπαϊκή Ενωση συνολικά), τόσο σε επίπεδο θεσμών και νομιμοποίησης όσο και σε επίπεδο πολιτικών. Το κατά πόσον όμως είναι εφικτή η εγκαθίδρυσή της στο ορατό μέλλον, παραμένει ανοιχτό ερώτημα. Πρώτον, γιατί σημαντικές χώρες μέλη (π.χ. Γαλλία) εμφανίζονται απρόθυμες να εκχωρήσουν τις αναγκαίες εξουσίες και κυριαρχία για την εγκαθίδρυσή της, ίσως γιατί υπάρχουν αρκετές παρανοήσεις για το περιεχόμενό της. Δεύτερον, γιατί κάποιες άλλες χώρες, όπως η Γερμανία, που θα ήταν πρόθυμες να εκχωρήσουν εξουσία/κυριαρχία, δεν είναι πρόθυμες, παρά τα όσα λένε, να αναλάβουν το οικονομικό κόστος, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον, που συνεπάγεται το σύστημα (δημοσιονομική ομοσπονδιοποίηση). Επομένως, η εγκαθίδρυση της ομοσπονδίας, όσο επιθυμητή κι αν είναι, δεν θα έλθει ανώδυνα και σύντομα. Θα έλθει έπειτα από μια δύσκολη και μακρόσυρτη διαδικασία. Αλλά είναι σημαντικό ότι άνοιξε η συζήτηση στο ανώτατο πολιτικό επίπεδο, μια συζήτηση όμως στην οποία πρέπει να συμμετάσχει η ευρύτερη κοινωνία.

Τελικά, ίσως φθάσουμε σ’ ένα πολιτικό σύστημα (πολιτική ένωση) για την Ευρωπαϊκή Ενωση με όλα τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά της ομοσπονδίας, που όμως δεν θα αποκαλείται ομοσπονδία. Μερικές φορές οι λέξεις ενοχλούν ή και φυλακίζουν τη σκέψη.

Ο Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι καθηγητής της Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών