Θα είναι βαρύ το τίμημα για τις νέες γενιές αυτής της χώρας αν αρχίσει η διαδικασία της αναθεώρησης του Συντάγματος χωρίς να περιληφθεί το άρθρο 16 στις αναθεωρητέες διατάξεις. Ο κίνδυνος να συμβεί αυτό είναι μεγάλος, καθώς η κατακραυγή εστιάζεται σε άλλα άρθρα, όπως το 86 για την ποινική ευθύνη των υπουργών. Το άρθρο 16 ορίζει τα της παιδείας, και περιλαμβάνει την πρόταση: «Η σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται».
Για να μην αλλάξει αυτή η συγκεκριμένη πρόταση, επί σαράντα χρόνια μια μεγάλη συμμαχία δεξιών και αριστερών υπερασπίζεται ολόκληρο το άρθρο, που περιέχει επίσης το εξής: «Η παιδεία … έχει σκοπό … την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης …». Η δήθεν κοσμική και κοσμοπολίτικη αριστερά δεν έχει κανένα πρόβλημα να ορίζεται από το Σύνταγμα η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης ως σκοπός της κρατικής παιδείας, φτάνει να παραμείνει και η απαγόρευση της ίδρυσης μη κρατικών ΑΕΙ. Επίσης, το άρθρο ορίζει ότι «η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση». Η νομική μορφή του ΝΠΔΔ είναι εντελώς ακατάλληλη για έναν σύγχρονο εκπαιδευτικό οργανισμό, πόσω μάλλον αν θέλει να είναι αυτοδιοικούμενος. Το βιώνουν οι καθηγητές καθημερινά, και το έχει αναλύσει ο Νίκος Αλιβιζάτος. Αλλά και αυτό το καταπίνει η συμμαχία της διατήρησης του άρθρου 16 ως έχει.
Γιατί αυτή η επιμονή να μη δημιουργηθούν πανεπιστήμια από ιδιώτες; Δεν υπάρχει αντίστοιχη απαγόρευση σε καμία άλλη δυτική δημοκρατία. Αν οι αιτίες δεν ήταν φανερές πριν από λίγα χρόνια, η κρίση τις αποκάλυψε. Το πολιτικό σύστημα της μεταπολίτευσης, Ν.Δ., ΠΑΣΟΚ και αριστερά, ήθελε να ελέγχει την κορφή κάθε πυραμίδας στην κοινωνία: όπως για να έχεις μεγάλα επιχειρηματικά κέρδη έπρεπε να έρθεις σε συνδιαλλαγή με το κράτος, όπως για να έχεις καλές συνθήκες εργασίας και ασφάλισης έπρεπε να ανήκεις σε πολιτικά ισχυρές συντεχνίες, έτσι και για να πάρεις πτυχίο έπρεπε να περάσεις από το κομματικά ελεγχόμενο δημόσιο πανεπιστήμιο. Το πτυχίο του είναι η πρόσβαση στη μεσαία τάξη, και τα κόμματα δεν ανέχονται να υπάρχουν πολίτες μορφωμένοι, οικονομικά αυτοδύναμοι και με δικές τους πεποιθήσεις που δεν θα έχουν περάσει από εκεί. Το άρθρο 16 συμπυκνώνει όλον τον κομματικό κρατισμό της μεταπολίτευσης που εχθρευόταν κάθε μεθοδική κριτική ανάλυση, κάθε έφεση για ρίσκο και καινοτομία, κάθε νησίδα αριστείας, και τελικά κάθε παραγωγική δραστηριότητα.
Για να μετασχηματιστεί η Ελλάδα σε μια κοινωνία παραγωγών και πολιτών με κριτική και δημιουργική σκέψη, θα χρειαστούν μεγάλες αλλαγές στη δημόσια ανώτατη εκπαίδευση, αλλά παράλληλα θα χρειαστούν νέου τύπου σχολές, που είναι απίθανο να προκύψουν μέσα στο ελληνικό Δημόσιο. Για αυτό διαφωνώ με την άποψη να θυσιάσουμε τα ιδιωτικά ΑΕΙ, επειδή γίνεται μάχη για τη μεταρρύθμιση στα δημόσια.
Οι καλές μη κρατικές σχολές θα μπορούν να αξιοποιούν πoλύ περισσότερο τις νέες εκπαιδευτικές τεχνολογίες που πρόκειται να φέρουν επανάσταση στην παιδεία. Να επιλέγουν ορισμένους υποψήφιους για τις ιδιαίτερες ικανότητές τους, που δεν αποτυπώνονται στη βαθμολογία των εξετάσεων ή του σχολείου. Να δίνουν πτυχία γενικής μόρφωσης και δεξιοτήτων, αντί για στενή εξειδίκευση, κατά τα πρότυπα των αμερικανικών Liberal Arts Colleges. Να δίνουν στους φοιτητές όχι μόνο γνώσεις αλλά και τις δεξιότητες της δημιουργίας, της συνεργασίας, των παραδοτέων με προθεσμία, και της πρακτικής άσκησης. Να δίνουν επαγγελματικά πτυχία παγκόσμιας εμβέλειας, σε κλάδους όπως ο τουρισμός και η ναυτιλία, συνεργαζόμενες με ισχυρές ελληνικές επιχειρήσεις. Να έχουν, ίσως, ως βασική γλώσσα τα αγγλικά. Να είναι, ίσως, παραρτήματα κορυφαίων ξένων πανεπιστημίων. Να αμείβουν πολύ καλά τους εξαιρετικούς καθηγητές για να διδάσκουν και να ερευνούν στην Ελλάδα αντί στη Βοστώνη, την Τουρκία ή τη Σιγκαπούρη.
Χωρίς αυτά τα στοιχεία, ή μερικά από αυτά, καμιά χώρα δεν θα μπορεί να μετάσχει στην οικονομία της γνώσης, ούτε στα παγκόσμια πολιτισμικά ρεύματα. Το δημόσιο πανεπιστήμιο δεν θα τα προσφέρει, γιατί έχει άλλα θέματα να λύσει, εξίσου ή και περισσότερο σημαντικά. Δεν πρέπει ούτε να καταργηθεί ούτε να υποβαθμιστεί. Αλλά οι ιδιωτικές ανώτατες σχολές μπορούν να εμπλουτίσουν το σύστημα, όπως τα ιδιωτικά σχολεία συμπληρώνουν τα δημόσια, και κανένας δεν λέει ότι κακώς υπάρχουν – αντίθετα, όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί, σοσιαλιστές και μαρξιστές, αν μπορούν εκεί στέλνουν τα παιδιά τους.
Μπορούν λοιπόν να υπάρξουν τέτοιας ποιότητας σχολές; Αν δεν δοθεί η νομοθετική δυνατότητα, δεν θα το μάθουμε. Τα σημερινά κολέγια δεν είναι δείγμα για όσα μπορεί να κάνει ένας χορηγός και μια ομάδα σοβαρών πανεπιστημιακών σε ένα καθαρό θεσμικό πλαίσιο. Οι προϋποθέσεις υπάρχουν: Χορηγοί που διαθέτουν δεκάδες και εκατοντάδες εκατομμύρια για κοινωφελείς σκοπούς. Πάμπολλοι διαθέσιμοι και ικανότατοι επιστήμονες. Μεγάλη ζήτηση για ανώτατη παιδεία από οικογένειες που ήδη πληρώνουν για αυτήν με πολλούς έμμεσους τρόπους. Τεχνολογικές αλλαγές που μειώνουν δραστικά το κόστος της πρόσβασης σε πληροφορία, διαλέξεις, εργαστήρια. Από την ώρα που θα ξεκινήσει η αναθεώρηση, θα χρειαστούν περίπου δέκα χρόνια μέχρι να μπουν οι πρώτοι φοιτητές. Χάσαμε ήδη σαράντα χρόνια. Ας μη χάσουμε άλλα τόσα.