Η εφαρμογή της συμφωνίας Σάικς - Πικό που είδαμε στο πρώτο μέρος, δημιούργησε μια σειρά όχι ανεξάρτητων κρατών, αλλά προτεκτοράτων. Σαν αποτέλεσμα εμφανίζεται στον μεσοπόλεμο ένα ισχυρό εθνικιστικό κίνημα στην περιοχή, που στρέφεται πια κατά των νέων κατακτητών. Αναπτύσσεται έτσι αυτό που θα λέγαμε με όρους που έγιναν μάλλον μεταγενέστερα οικείοι, μια εθνικιστική - αντιιμπεριαλιστική ιδεολογία. Το φαινόμενο ενέτεινε ο όλο και πιο φανερός σιωνιστικός κίνδυνος. Τα προτεκτοράτα απέκτησαν τελικά την ανεξαρτησία τους κατά το τέλος του Β? Παγκόσμιου Πόλεμου (στην πλειοψηφία τους από το 1943 μέχρι το 1946), με τη βρετανική παρουσία στην Παλαιστίνη να λήγει τελευταία, ταυτόχρονα με την ανακήρυξη του εβραϊκού κράτους το 1948. Οι ευρωπαϊκές αποικιοκρατικές δυνάμεις εγκατέλειψαν το πεδίο, η νέα πραγματικότητα όμως περιλάμβανε πια και το κράτος του Ισραήλ.

Έκτοτε, οι περιπέτειες της αντιπαράθεσης με τον Ισραήλ διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της αραβικής σκέψης και της αραβικής πολιτικής ζωής, κάτι που συνεχίζεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μέχρι σήμερα.

Αρκετοί από τους πρωτεργάτες του εθνικιστικού ρεύματος ήταν Άραβες Χριστιανοί – που όντας από παιδεία πιο ανοιχτοί σε ευρωπαϊκά διανοητικά ρεύματα και απαλλαγμένοι από θρησκευτικές αγκυλώσεις ισλαμικού τύπου, οραματίζονταν ένα κράτος κοσμικό, βασισμένο στην κοινή αραβική γλώσσα και τον αραβικό πολιτισμό, όπου θα μπορούσαν να είναι ισότιμο μέρος του έθνους.

Ο αραβικός εθνικισμός, ριζοσπαστικοποιείται και συνδέεται με σοσιαλιστικές ιδέες ιδίως μετά τον Β? Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς αναπτύσσονταν τάσεις κατά των μοναρχιών και των φεουδαρχικών δομών. Άλλωστε, προς αυτές στράφηκε και η λαϊκή δυσαρέσκεια για την ταπεινωτική ήττα των Αράβων στον 1ο Αραβοϊσραηλινό πόλεμο, που είχε ως συνέπεια την απώλεια του μεγαλύτερου τμήματος της Παλαιστίνης.

Τα κοσμικά καθεστώτα, που συνήθως μέσω στρατιωτικού πραξικοπήματος κατέλαβαν την εξουσία σε διάφορες αραβικές χώρες, είχαν γενικά αυταρχικό χαρακτήρα, αλλά είχαν και σημαντική λαϊκή υποστήριξη. Ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας που πρότασσαν ήταν ένα μείγμα αντι-ιμπεριαλισμού και λαϊκότητας, που θεωρούσαν ότι θα εξασφάλιζε την εσωτερική ενότητα και θα επέτρεπε αυτόνομη ανάπτυξη, σε συνδυασμό με τις ιδέες του παναραβισμού.

Η ιδέα του παναραβισμού

Με τον όρο «παναραβισμός» εννοούμε την ιδεολογία που υποστηρίζει ότι οι Άραβες αποτελούν ενιαία εθνική οντότητα, και έχει ως κεντρικό στόχο τη δημιουργία αραβικού έθνους-κράτους. Η θέση αυτή είναι ασύμβατη με την ύπαρξη των πολλών αραβικών κρατών που προέκυψαν από το σύμφωνο Σάικς - Πικό, κι έτσι ρίζωσε περισσότερο σε περιοχές που τα σύνορα ήταν «τεχνητά» (αυθαίρετα). Παρά τη νέα πραγματικότητα όμως που είχε δημιουργηθεί, ο παναραβισμός μπόρεσε για καιρό να είναι ισχυρό ιδεολογικό ρεύμα, αφού ήταν συμβατός και με τον αραβικό σοσιαλισμό και εθνικισμό.

Ως ιδεολογία μπορεί να τα πήγε καλά, και μάλιστα να συγκινεί σε κάποιο βαθμό ακόμα, στην πράξη όμως όχι. Προϋπόθεση της επιτυχίας του ήταν να υπάρξει μια ισχυρή δύναμη με επικεφαλής έναν φωτισμένο ηγέτη, που θα μπορούσε να πετύχει την αραβική ενότητα και να αντιμετωπίσει τον σιωνισμό. Αυτή η δύναμη υπήρχε και ήταν η Αίγυπτος, το πολυπληθέστερο αραβικό κράτος, με σημαντική ισχύ και ιστορία χιλιετιών. Κι ο χαρισματικός ηγέτης υπήρχε κι αυτός, και λεγόταν Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ. Το αστέρι του έφτασε στο ζενίθ με την κρίση στο Σουέζ, όπου παίζοντας δυναμικά και επιδέξια, κατάφερε να απομακρύνει τους Αγγλογάλλους από την διώρυγα, να βάλει τη Ρωσία στο παιχνίδι της Μέσης Ανατολής, να καλλιεργήσει τις σχέσεις του με τις ΗΠΑ, να ηγηθεί του κινήματος των αδεσμεύτων και να ενσαρκώσει τις ελπίδες των λαών της περιοχής για παναραβική εθνική και κοινωνική αναγέννηση. Το σερί των επιτυχιών του όμως ανέκοψε με τρόπο δραματικό και βίαιο ο πόλεμος των έξι ημερών.