Στο πρόσφατο σκίτσο του Αρκά για την Black Friday, η «Παρασκευή» είναι μαύρη και λέει καλημέρα.[1] Το σκίτσο ήταν αρκετό για να προκαλέσει, για άλλη μια φορά, τα επικριτικά σχόλια όλων αυτών που, δίπλα στον γνώριμο αντι-καταναλωτικό κινηματισμό, πρόσθεσαν τώρα και το στίγμα του ρατσισμού. Η κατηγορία βέβαια δεν είναι καινούργια. Ο ίδιος ο όρος Black Friday έχει συχνά συνδεθεί με το ρατσιστικό λόγο, αν και η ιστορία του δεν φαίνεται να είχε, αρχικά τουλάχιστον, τέτοιες συνδηλώσεις.[2] Ωστόσο, η εικόνα του «σκλάβου εργαζόμενου» που δουλεύει σαν «μαύρος» για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των εταιρειών, των επιχειρήσεων και της διαφήμισης δραματοποιεί πιο εύκολα την εκμετάλλευση από τον «θεσμό της καταναλωτικής φρενίτιδας» και τις «εκπτώσεις στα εργασιακά δικαιώματα».[3] Ο συνδυασμός της ταξικής με την φυλετική καταπίεση είναι άλλωστε ένας κοινός τόπος μέσα στo αριστερό αντικαπιταλιστικό ρεπερτόριο, που συνήθως χρεώνει όλα τα κακά αυτού του κόσμου στο «νεοφιλελευθερισμό».
Τα στοιχεία της Ελληνικής Συνομοσπονδίας Εμπορίου και Επιχειρηματικότητας (ΕΣΕΕ) ωστόσο δεν επιβεβαιώνουν αυτές τις ανησυχίες. «Επικαλούμενη στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η ΕΣΕΕ επισημαίνει ότι ανάμεσα σε αυτούς που ψωνίζουν, η συντριπτική πλειονότητα των αγοραστών θα επωφεληθεί από τις προσφορές τόσο στα καταστήματα όσο και στο διαδίκτυο (64,5%), το 20,7% θα αναζητήσει ευκαιρίες μόνο σε φυσικά καταστήματα, ενώ μόλις το 14,8% θα επιλέξει μόνο ηλεκτρονικά καταστήματα για τις αγορές τους. Δύο στους πέντε Έλληνες ψωνίζουν στις εκπτώσεις του Black Friday», ενώ «λόγω της μειωμένης κίνησης των ενδιάμεσων εκπτώσεων, κρίνεται ότι η Black Friday όντως δημιουργεί υψηλές προσδοκίες και τονώνει πρόσκαιρα τη ζήτηση».[4] Αλλά και το επιχείρημα για την κερδοσκοπία των «μεγάλων εμπορικών αλυσίδων» δεν φαίνεται να ισχύει. Τα στοιχεία της Pay Pal δείχνουν ότι πάνω από το 32% των δαπανών στην Ελλάδα καταλήγει σε τοπικούς εμπόρους, ενώ ήδη έχουν πολλαπλασιαστεί οι αγορές μέσω Διαδικτύου.
Προφανώς, οι «ουρές» των καταναλωτών, η υπερβολική διαφήμιση, η εντατική διάχυση της εμπορικής πληροφορίας και τα περιστατικά βίας έχουν μετατρέψει τη Black Friday σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό φαινόμενο που δεν είναι πλέον μόνο οικονομικό. Η συμμετοχή στη Black Friday δημιουργεί ένα αίσθημα μαζικού συν-ανήκειν που ενισχύει τους δεσμούς ανάμεσα σε παρέες, οικογένειες και κοινότητες αλλά μπορεί επίσης να απελευθερώσει αποκλίνουσες ή ακόμη και επιθετικές συμπεριφορές. Για πολλούς από αυτούς και αυτές που ψωνίζουν, δεν προέχει καν η ίδια η οικονομική «ευκαιρία» των τιμών όσο ο χρόνος που θα περάσουν «εκεί έξω» μαζί με άλλους ανθρώπους. Με άλλα λόγια, η Black Friday δεν είναι μόνο μια στοχευμένη πράξη αγοραπωλησίας προϊόντων και υπηρεσιών αλλά έχει γίνει ένας εξατομικευμένος και ταυτόχρονα συλλογικός τρόπος διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου, στο επίκεντρο του οποίου βρίσκεται άλλοτε η αγχωτική και άλλοτε η ειρωνική σύγκλιση των προτύπων ευμάρειας, ψυχαγωγίας και ατομικής ιδιοκτησίας. Από την απόκτηση νέου κινητού τηλεφώνου μέχρι τα εσώρουχα της Victoria Secret, ο χρονότοπος του shopping αναδεικνύει διαρκώς νέους μαζικούς και δυναμικούς φορείς καταναλωτισμού, με κυρίαρχο πλέον σύμβολο το life style, στον καιρό του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.
Στην Ελλάδα, ήδη από τη δεκαετία του ’80,[5] το φαινόμενο της μαζικής κατανάλωσης εξελίχθηκε αντιφατικά. Για καιρό, η ευρεία συμμετοχή του κόσμου σε τέτοιες εμπορικές «ευκαιρίες» συνοδεύτηκε από στερεότυπα πολιτισμικού μιζεραμπιλισμού για τον δήθεν «αντι-πνευματικό» υλισμό της κοινωνίας ενώ σταδιακά η «λανθάνουσα απο-ενοχοποίηση της κατανάλωσης», όπως παρατηρεί με άλλη αφορμή ο Παναγής Παναγιωτόπουλος, οδήγησε σε μια νέα εξατομίκευση της καταναλωτικής κουλτούρας? σε μια εξατομίκευση που, τις τελευταίες δεκαετίες, έδωσε έμφαση όχι μόνο στην οικονομία αλλά και στην επικοινωνία, στο χιούμορ, στην ειρωνεία. Το επιτυχημένο σποτάκι με τον ευρηματικό τίτλο «είχες και στο χωριό σου Black Friday;» συμπυκνώνει πολύ παραστατικά αυτό τον «διπλό λόγο» γύρω από την απόσταση και τη σύγκλιση μεταξύ των «τρόπων ζωής», που προωθεί η συγκεκριμένη εμπορική τελετουργία. Το χωριό ως σύμβολο της παραδοσιακής ζωής γίνεται τώρα ο χώρος μιας νέας ατομικής και συλλογικής εμπειρίας «εκμοντερνισμού», μέσω της συμμετοχής στις ηλεκτρονικές πωλήσεις της Black Friday και στη χρήση των νέων τεχνολογιών.
Ακόμη και το «Κική Τσάλεντζ»,[6] η παρωδία του γνωστού Kiki Challenge, υπακούει σε αυτή την πολιτισμική λογική της ειρωνικής μίμησης καθώς υπαινίσσεται πως τα νέα καταναλωτικά ήθη δεν είναι απλώς ξενόφερτα αλλά παραπέμπουν σε μια προϋπάρχουσα τοπική δεκτικότητα και «αυθεντική» οικειοποίηση (greekafication). Στο χωριό της Κικής, εκεί που μπλέκεται η μίμηση με την παρωδία, η Black Friday έδωσε τη δυνατότητα στα μικρομεσαία στρώματα όχι μόνο να ψωνίσουν αλλά και να αναβιώσουν, έστω για μερικές μέρες, τη χαμένη αίγλη μιας άλλης προ-μνημονιακής εποχής? τότε που οι «κάρτες» με τα «εορτοδάνεια» προανήγγελλαν τα Χριστούγεννα. Πάντως, αν, όπως λένε οι οικονομολόγοι, «η οικονομία είναι κλίμα», τότε η Μαύρη Παρασκευή που πέρασε μόνο μαύρη δεν ήταν. Για αυτό και δεν αποκλείεται η «Κικίτσα» να γίνει το επόμενο hit στα «παραδοσιακά» πανηγύρια του Δεκαπενταύγουστου, ενώ το γλέντι με τα κλαρίνα θα καταγράφεται σε ερασιτεχνικό βίντεο από το νέο iPhone, που αγοράστηκε αυτές τις άγιες μέρες του ελληνικού Thanksgiving.
Thanksgiving.
[1] Το σκίτσο του Αρκά
[2] The very Philly reason the day after Thanksgiving is called ‘Black Friday’
[3] Τρία χρόνια «Black Friday»: Εντατικοποίηση, ωράρια λάστιχο αλλά και αντιδράσεις
[4] ΕΛΣΤΑΤ: Πόσοι και τι ψωνίζουν οι Έλληνες την Black Friday
[5] Η έλευση της μεσαίας τάξης : υλικά και συμβολικά αποτυπώματα
[6] https://www.youtube.com/watch?v=nspm2qY51s0
Για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα