Το Mataroa ήταν νεοζηλανδέζικο πλοίο, το οποίο έγινε γνωστό, μεταξύ άλλων, για δύο ταξίδια που πραγματοποίησε το 1945, το ένα μεταφέροντας Εβραίους προς την Παλαιστίνη, το άλλο Έλληνες καλλιτέχνες και επιστήμονες με προορισμό τη Γαλλία.

Ταξίδι των Ελλήνων καλλιτεχνών και επιστημόνων

Ήταν 22 Δεκέμβρη του 1945, ένα χρόνο μετά τα Δεκεμβριανά, όταν το πλοίο Ματαρόα, που σημαίνει "η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια", ξεκίνησε το ταξίδι του μεταφέροντας στον Τάραντα της Ιταλίας τον ανθό της ελληνικής διανόησης.

Ήταν καλλιτέχνες, διανοούμενοι και επιστήμονες που είχαν ως στόχο να φτάσουν στο Παρίσι προκειμένου να γλιτώσουν από τις πολιτικές διώξεις κατά τη διάρκεια της Λευκής Τρομοκρατίας. Η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν υπότροφοι του γαλλικού κράτους. Το ταξίδι οργανώθηκε από τον τότε διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, τον φιλέλληνα Οκτάβιο Μερλιέ, και τον Ροζέ Μιλλιέξ. Ορισμένοι των επιβατών του έγιναν παγκοσμίως γνωστοί. Υπήρχε επίσης μεταξύ τους αριθμός εκπροσώπων και άλλων τομέων επαγγελμάτων οι οποίοι δεν στερούνταν ταλέντου. Ορισμένοι εξ αυτών πραγματοποίησαν το ταξίδι με δικά τους έξοδα. Στο «Ματαρόα» δεν επιβιβάστηκαν μόνο αριστεροί, μεταξύ τους 32 παράνομα μέλη του ΚΚΕ, γόνοι φτωχών οικογενειών, προοδευτικών και φιλοαριστερών πεποιθήσεων αλλά και γόνοι αστικών οικογενειών, όπως ο Αντρέας Καμπάς.

Η πρωτοβουλία και η ευθύνη της οργάνωσης για την αποστολή των υποτρόφων στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού με το «Ματαρόα» ανήκε στον διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, ένθερμο φιλέλληνα Οκτάβ Μερλιέ και στον επίσης φιλέλληνα γενικό γραμματέα του Ινστιτούτου Ροζέ Μιλλιέξ. Και οι δύο υπήρξαν αντιστασιακοί, αριστερών φρονημάτων και παντρεμένοι με Ελληνίδες. Το Γαλλικό Ινστιτούτο άλλωστε ως και το τέλος της Κατοχής αποτέλεσε καταφύγιο για μεγάλο αριθμό αντιστασιακών, ακόμη και ενός γερμανού αντιφρονούντος.

Ο Μερλιέ, ο οποίος υπήρξε μυστικός εκπρόσωπος του Σαρλ ντε Γκωλ στην Ελλάδα, είχε συλληφθεί από τους Γερμανούς το 1941 και είχε ανακληθεί στη Γαλλία από την κυβέρνηση του Βισύ. Το ζεύγος Μερλιέ έζησε τρία χρόνια στη γαλλική επαρχία, όπου ανέπτυξε αντιστασιακή δράση. Ωστόσο η Ελλάδα δεν έσβησε ποτέ από τον ορίζοντά του. Και στις αρχές Ιουλίου 1945, όταν επέστρεψε, εμπνεύστηκε το πρωτότυπο σχέδιό του να ενεργοποιήσει το πρόγραμμα υποτροφιών που έδινε η γαλλική κυβέρνηση για σπουδές Ελλήνων στη Γαλλία. Με διάφορες αλχημείες αύξησε και τον αριθμό τους.

Επελέγησαν τελικά φοιτητές από 60 κλάδους και ειδικότητες. Μεταξύ των διαφυγόντων υπήρξαν και διάφοροι οι οποίοι δεν είχαν υποτροφία και θα έβγαζαν τα προς το ζην με μικροδουλειές παράλληλα με το πανεπιστήμιο.

Το πολύτιμο «φορτίο»

Αρχηγός της ομάδας ήταν ο αρχιτέκτονας Πάνος Τζελέπης και ανάμεσα στα μέλη της «Υποτροφιάδας» ήταν: οι φιλόσοφοι Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Μιμίκα Κρανάκη, Κώστας Αξελός, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, οι φοιτητές αρχιτεκτονικής Εμμανουήλ Κινδύνης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Αθανάσιος Γάττος, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Νικόλας Χατζημιχάλης, Γιώργος Κανδύλης, Πάνος Τσολάκης, Τάκης Ζενέτος, ο κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας, ο γλύπτης Μέμος Μακρής, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, ο μουσικός Δημήτρης Χωραφάς, ο τεχνοκριτικός Αγγελος Προκοπίου, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός και Ευάγγελος Μπρίκας, η συγγραφέας Ελλη Αλεξίου, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, ο ποιητής Ανδρέας Καμπάς, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς, και πολλοί άλλοι. Ο συνθέτης Ιάνης Ξενάκης, ο οποίος είχε τραυματιστεί στο μάτι στα Δεκεμβριανά, έφτασε αργότερα μόνος του στο Παρίσι.

Ενδιαφέρουσα μαρτυρία γύρω από το περίφημο αυτό ταξίδι που διέσωσε πολλούς πνευματικούς ανθρώπους από την κόλαση του εμφύλιου και τους επέτρεψε να διαπρέψουν καθένας στον τομέα του, δίνει μία εκ των επιβατών του, η Νέλλη Ανδρικοπούλου, ζωγράφος.Αρκετές λεπτομέρειες δίνονται στο βιβλίο της «Το ταξίδι του Ματαρόα, 1945»

«Στην Πολυνησία «Ματαρόα» σημαίνει «γυναίκα με μεγάλα μάτια». Λίγο μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου το αγγλικό μεταγωγικό πλοίο «Ματαρόα» απέπλεε από το λιμάνι του Πειραιά για να μεταφέρει 200 Ελληνες, ηλικίας από 20 ως 30 ετών, στο Παρίσι. Από αυτή την «ομαδική έξοδο», όπως τη χαρακτήρισε ο Κώστας Αξελός, ένας από τους επιβάτες του πλοίου, καλλιεργήθηκε μεταπολεμικά ο υπέροχος σκληρός πυρήνας της ελληνικής διανόησης στη Δύση.

Εκείνο το βράδυ, όμως, στις 21 Δεκεμβρίου 1945, αυτοί οι νέοι ανέμεναν το πλοίο σαν «κιβωτό ελευθερίας». Ξεμπαρκάροντας από τον Πειραιά θα έριχναν μαύρη πέτρα στην Ελλάδα, που διήνυε τότε την πιο μακάβρια και ζοφερή φάση της σύγχρονης ιστορίας της - την αλλοφροσύνη που είχε οδηγήσει στα Δεκεμβριανά, στις φονικές μάχες, στην πείνα. Είχαν «το αντίο στο στόμα», όπως γράφει χαρακτηριστικά η Νέλλη Ανδρικοπούλου στο νέο βιβλίο της Το ταξίδι του Ματαρόα. Μπροστά τους ανοιγόταν το αβέβαιο αλλά και η ελπίδα για το καλύτερο. Το ότι θα βρίσκονταν πάνω στο άρμα της πρωτοπορίας, στη φιλοσοφία, στα γράμματα, στη γλυπτική, στην αρχιτεκτονική, στις επιστήμες, ουδείς το φανταζόταν.

Ολο το φως του ελληνικού πνεύματος ήταν εκεί: πολιτικοί επιστήμονες και φιλόσοφοι όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Κώστας Παπαϊωάννου, η Μιμίκα Κρανάκη, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς, ο σκηνοθέτης Μάνος Ζαχαρίας, η συγγραφέας Ελλη Αλεξίου, ο ποιητής Ανδρέας Καμπάς, οι αρχιτέκτονες Αριστομένης Προβελέγγιος, Πάνος Τζελέπης, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Αθανάσιος Γάττος, Νικόλαος Χατζημιχάλης, ο γλύπτης Μέμος Μακρής, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός και Ευάγγελος Μπρίκας και πολλοί άλλοι. Μία από αυτούς, η Νέλλη Ανδρικοπούλου, η οποία διδάχθηκε γλυπτική στο Παρίσι και αργότερα μετέφρασε Χαίλντερλιν, Φόστερ, Τσέλαν και Μπένγιαμιν»

. «Πολλοί είχαν ναυτία και δεν παρουσιάζονταν για πρωινό» διηγείται ο σκηνοθέτης Μάνος Ζαχαρίας στη Νέλλη Ανδρικοπούλου. «Και τρώγαμε εμείς διπλή μερίδα και ήμασταν πανευτυχείς». Μετά τις κατοχικές πείνες το εγγλέζικο πρωινό ήταν, το δίχως άλλο, μια όαση. Ινδοί καμαρότοι με άσπρα σακάκια σερβίριζαν βούτυρα, κουάκερ, λουκάνικα, μαρμελάδες...

Από την πρώτη ημέρα οι Αγγλοι επέβαλαν στους νεαρούς επιβάτες να κάνουν ασκήσεις σωστικών μέτρων. Οι εκπαιδευτές ταλαιπωρήθηκαν, ιδιαίτερα στην περίπτωση της χρήσης των σωσιβίων. Δύο σειρές στάθηκαν η μία αντικριστά στην άλλη. Ο άγγλος αξιωματικός έδωσε τις πρώτες οδηγίες και προτού προλάβει να στρίψει ολόκληρη η σειρά είχε ρίξει τα σωσίβια στη θάλασσα: «Θέλαμε να είμαστε ελεύθεροι, να φύγουμε, και τούτα τα σωσίβια μας ήταν εμπόδιο» γράφει ο Ντίκος Βυζάντιος στο γοητευτικό επίμετρο «Η οδύσσειά μου πάνω στο "Ματαρόα"».

«Κάθε λογής συναισθήματα στρέφονται στην Ελλάδα που όλοι αφήσαμε πίσω μας τα ξημερώματα. Θα την ξαναδούμε άραγε;..» θυμάται η συγγραφέας. «Ξορκίζοντας την παγωνιά με γέλια και κουβέντες, μικρές συντροφιές πνίγουν την αγωνία τους σε μια μπουκάλα κονιάκ». Τραυματισμένοι πολιτικά, όπως εξομολογήθηκε ο Αξελός στην Ανδρικοπούλου, «συζητούσαμε περί φιλοσοφίας, λογοτεχνίας, τέχνης, περί ζωής, αλλά πολιτικά καθόλου»

Το θαλασσοδαρμένο σκαρί του «Ματαρόα» έφθασε στον βομβαρδισμένο σταθμό του Τάραντα στην Ιταλία στις 24 Δεκεμβρίου. Στα βαγόνια του τρένου όπου επιβιβάστηκαν, ξαπλώνοντας στα σανίδια ανά οκτώ, δεν υπήρχαν ούτε παράθυρα ούτε φως ούτε νερό - και σύντομα σχεδόν ούτε τουαλέτες. Για τροφή αντήλλαξαν τσιγάρα για μερικά πορτοκάλια. Το χειρότερο ήταν ότι στον Τάραντα είχε ξεσπάσει πανούκλα. Μετά από μερικούς σταθμούς και αλλαγές τρένων έφθασαν τελικά στη χώρα του Ερυθρού Σταυρού, στην Ελβετία, στις 27 Δεκεμβρίου. Στη Βασιλεία τόσο οι γιατροί όσο και οι ένστολοι άνδρες τους αντιμετώπισαν σαν μαγαρισμένα ζώα. Τους οδήγησαν για καραντίνα μέσα σε ένα μεγάλο καταθλιπτικό νοσηλευτικό ίδρυμα όπου ξεκίνησε ο περιβόητος ψεκασμός με DDT από πάνω ως κάτω και ανάμεσα στα σκέλια ανδρών και γυναικών. «Δεν έπρεπε μικρόβιο μήτε ψείρα να επιβιώσει σε τούτο τον παράδεισο της αυτοσυντήρησης» σημειώνει η Ανδρικοπούλου.
 

Δύο μήνες κράτησε το ταξίδι των φοιτητών, μέσω Ελβετίας και Ιταλίας, για να φθάσουν τελικά στην Gare de l' Est, στο Παρίσι, τα μεσάνυχτα της 28ης Δεκεμβρίου και να οδηγηθούν άλλοι στο ελληνικό περίπτερο της Cite Universitaire και άλλοι στο «Lutetia», ξενοδοχείο της αριστερής όχθης του Σηκουάνα, όπου είχαν καταλύσει αντιναζιστές συγγραφείς, όπως ο γερμανός νομπελίστας Τόμας Μαν και ο Τζέιμς Τζόις. Μισό αιώνα μετά ο Κορνήλιος Καστοριάδης χαρακτήρισε αυτό το ταξίδι «ιστορικό γεγονός στην πορεία της νεότερης Ελλάδας που κάποτε πρέπει να γραφτεί».

Την Πρωτοχρονιά οι φερέλπιδες φοιτητές γιόρτασαν σε δεξίωση της Fondation Hellenique. Ηταν αληθινά το γύρισμα μιας νέας σελίδας. Χαρακτηριστικές είναι οι περιγραφές του Μάνου Ζαχαρία, τις οποίες παραθέτει η συγγραφέας: «Ηταν ο πόλεμος, η Κατοχή, γλιτώσαμε, επιζήσαμε και βρεθήκαμε ελεύθεροι στην Ευρώπη. Αυτό ήτανε. Τίποτε άλλο... Τρελαθήκαμε και ήμαστε μεθυσμένοι...»

Ταξίδι των Εβραίων προσφύγων

Τον Αύγουστο του 1945 το Mataroa ναυλώθηκε για να πραγματοποιήσει το δρομολόγιο από Μασσαλία ως την Χάιφα για την μεταφορά 173 Εβραίων παιδικής ηλικίας για λογαριασμό της γαλλικής ανθρωπιστικής οργάνωσης Œuvre de secours aux enfants (OSE), τα οποία είχαν γλιτώσει από το Στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ, που είχαν μέλη των οικογενειών τους στην Παλαιστίνη. Μετέφερε αργότερα 1.200 φυγάδες από το Στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλζεν.

Πηγές: 

https://el.wikipedia.org/wiki/Mataroa

Πρωτοπορία

Καθημερινή