Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό, από εκείνα τα σημαντικά, που κάνουν τον εκπαιδευτικό παιδαγωγό, που κάνουν κάθε επιμέρους ειδικότητα (νηπιαγωγό, δάσκαλο, μαθηματικό, φιλόλογο, μουσικό, και ό,τι άλλο) να έχουμε το κοινό γνώρισμα του παιδαγωγού. Κι αυτό είναι η αντίληψη για το «όλον» της εκπαίδευσης του νέου ανθρώπου, ανεξάρτητα με ποια ηλικία δουλεύει ο καθένας και σε ποιον ιδιαίτερο επιστημονικό τομέα. Το «όλον» της εκπαίδευσης αφορά στις βασικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου, πέρα από ειδικότητες. Αφορά στον βασικό της προσανατολισμό και στόχο. Σήμερα η δημόσια συζήτηση δεν αγγίζει αυτό το θέμα. Προτείνονται ανακατατάξεις στην ύλη των μαθημάτων, νέα γνωστικά αντικείμενα που είναι σημαντικά στην εποχή μας, αλλά για τον βασικό προσανατολισμό και στόχο, κουβέντα δεν γίνεται. Τα επιμέρους θέματα, οι επιμέρους ανάγκες, οι επιμέρους στόχοι, όσο σωστοί κι αν είναι, δεν απαντούν στο ερώτημα: πού τον πάμε αυτόν τον άνθρωπο; Μάλλον απλωνόμαστε σε πολλά και χάνουμε τον ορίζοντα. Κινούμαστε στον ίδιο δρόμο που ήμασταν πάντοτε, αν έχουμε επίγνωση ποιος είναι αυτός. Για τους περισσότερους, ο δρόμος αυτός είναι ο μονόδρομος της γνώσης, της γνώσης-πληροφορίας, της «ύλης» του αναλυτικού προγράμματος. Οι εποχές τρέχουν με μεγάλη ταχύτητα. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ίδιος με αυτόν πριν 50 και βάλε χρόνια; Η σημερινή κοινωνία πάλλεται στις ίδιες αγωνίες και αντιφάσεις μ’ αυτές του πρώτου μισού του 20ου αιώνα; Κρίσιμο το ερώτημα αλλά έξω από τον παιδαγωγικό μας προβληματισμό.
Το «όλον» της εκπαίδευσης είναι το κύριο για όλους μας. Εκεί χρειάζεται να εντάσσουμε το επιμέρους της δουλειάς μας. Μ’ αυτό να συνδέεται, να σχετίζεται άμεσα και ουσιαστικά. Ποιο είναι το «όλον»; Αυτό είναι το πρώτο κρίσιμο ερώτημα. Αλλά χρειάζεται προσοχή. Η απάντηση, για να είναι πραγματικά απάντηση, χρειάζεται να έχει σαφές νόημα στην πράξη. Να μην είναι γενικολογία, ρητορεία. Και δεν θα είναι, όταν θα έχουμε μια άποψη, με ποιον τρόπο η επιμέρους δουλειά του καθενός μας, οδηγεί, συμβάλλει, υποστηρίζει το «όλον».
Είναι σήμερα βασικό συστατικό αυτού του «όλου» η ικανότητα του ανθρώπου να διαχειρίζεται τον εαυτό του μέσα στις σχέσεις του; Να διαχειρίζεται τον εαυτό του με τέτοιον τρόπο ώστε να προωθεί την αυτοπραγμάτωσή του, αυτή που ο ίδιος αναγνωρίζει ως ανάγκη, και ταυτόχρονα να ζει αρμονικά μέσα στις κοινωνικές του σχέσεις; Είναι βασική ανάγκη να αναπτύξει την ικανότητα να διαχειρίζεται προβλήματα, διαφορές και συγκρούσεις, ώστε να προωθεί τη δική του ελευθερία υποστηρίζοντας παράλληλα την ελευθερία των γύρω του; Αν αυτά είναι βασικά συστατικά από αυτό το «όλον», τότε πώς τα υποστηρίζουμε με τη δουλειά μας στο σχολείο; Πώς ενισχύονται αυτά μέσα από τη δουλειά της νηπιαγωγού, του δασκάλου, του φιλολόγου, του μαθηματικού και τόσων άλλων ειδικοτήτων; Εκεί, στο «όλον» θα ανταμώσουμε όλοι εμείς οι εκπαιδευτικοί, μέσα από την κοινή μας ιδιότητα του παιδαγωγού ανοίγοντας τη σκέψη και την πράξη μας πέρα από τα στενά και μερικές φορές ασφυκτικά κουτάκια της ειδικότητας. Εκεί θα ανταμώσουμε τους μαθητές μας, που σήμερα τους έχουμε χάσει, και όσους κρατάμε, το πετυχαίνουμε συνήθως με τον εκβιασμό της κοινωνικής υποχρέωσης και των πανελληνίων.
Κι αυτό το «όλον» σήμερα μας λείπει. Μας λείπει για να καταλάβουμε όλα αυτά τα φαινόμενα που ζούμε στο σχολείο: αδιαφορία των μαθητών για τα μαθήματα, κακές επιδόσεις, άγριες ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ τους, τυφλές αντιδράσεις απέναντι στο σχολείο και στην κοινωνία. Φαινόμενα που είναι άμεσα εξαρτημένα από το παρόν της κοινωνίας μας. Μας λείπει για να φτάσουμε μέσα από το επιμέρους να αγγίξουμε την ύπαρξη του νέου ανθρώπου. Γιατί εκεί είναι εγκατεστημένο το «όλον». Συνήθως κλειδωμένο σε σκοτεινό θάλαμο, σκεπασμένο από πολλά φίλτρα που εμποδίζουν τον άνθρωπο να το δει. Μας λείπει για να φωτίσουμε τη δική του και δική μας παράλληλη πορεία στη ζωή.
Δίχως το «όλον» ποιο είναι το νόημα του επιμέρους για την πορεία του μαθητή στη ζωή; Το νόημα για τον μαθητή, όχι για μας. Όσο σημαντικό κι αν πιστεύουμε εμείς πως είναι το επιμέρους, δεν πρόκειται αυτό να κινητοποιήσει κανέναν, όσο δεν του δίνει νόημα και προοπτική για τη δική του ελευθερία, τη δική του αυτοπραγμάτωση.
Έχοντας το «όλον», ανοίγουμε το κλειστό δωμάτιο της «ύλης» και της ειδικότητας για να μπει το οξυγόνο της αληθινής ζωής. Έτσι αποκτά ζωή και νόημα και η ύλη και η ειδικότητα. Έτσι μπορούμε και ’μεις να νιώσουμε υγιείς ως παιδαγωγοί, ζωντανοί, γιατί εκεί θα βρούμε κι εμείς ένα σημαντικό κομμάτι της δικής μας αυτοπραγμάτωσης.