Ξαφνικά η Ευρώπη με αφορμή την εκλογή του Donald Trump στο αξίωμα του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής συνειδητοποιεί την απειλή του εθνικισμού. Ούτε η έξοδος της Μεγάλης Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ούτε η αυξανόμενη επιρροή εθνικιστικών κομμάτων στα κράτη-μέλη, ούτε ο ευρωσκεπτικισμός, που αναπτύσσεται στις επιμέρους κοινωνίες, αποτέλεσαν αφετηρίες για την αναζήτηση των αιτίων αυτού του φαινομένου από το πολιτικό σύστημα.
Ακόμη και τώρα, που ο εθνικισμός γίνεται ορατός και απειλεί την δημοκρατική λειτουργία των κοινωνιών, δεν δρομολογεί διαδικασίες αναζήτησης των αιτίων και της δικής του ευθύνης για την πορεία της Ευρώπης.
Όπως συνηθίζει, επικαλείται «τις αξίες της δημοκρατίας» και του ανθρωπισμού ως διαδικαστικά και επικοινωνιακά εργαλεία για την διαχείριση του εθνικιστικού κινδύνου και δεν ασχολείται με την διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την ριζική αντιμετώπιση του προβλήματος και την προώθηση των ανοικτών κοινωνιών και της διαπολιτισμικής προσέγγισης εταίρων, οι οποίοι ζουν σε συνθήκες κοινωνικής δικαιοσύνης και ευημερίας.
Θα ήταν πολύ λειτουργικό να ασχοληθούν με την πραγματικότητα, η οποία αποτυπώνεται στην έρευνα «Social Justice in the EU – Index Report 2016» του γερμανικού Ιδρύματος Bertelsmann για την φτώχεια και την απειλή κοινωνικού αποκλεισμού στον ευρωπαϊκό χώρο.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας το ποσοστό των ευρωπαίων πολιτών, οι οποίοι απειλούνται από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό το 2015 είναι 7,8%. Το 2013 ήταν 7,2%. Τα αίτια για την ανοδική πορεία της φτώχειας είναι η υπερβολική μείωση της κατώτατης αμοιβής εργασίας, καθώς και η αύξηση των ευέλικτων μορφών εργασίας.
Ιδιαιτέρως η Ελλάδα έχει υποστεί τις επιπτώσεις τους με πολύ βίαιο τρόπο τα χρόνια της οικονομικής κρίσης και μάλιστα με την επιδοκιμασία και προτροπή τόσο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου όσο και των ευρωπαίων εταίρων και δανειστών της.
Επίσης το ποσοστό της ανεργίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση μειώθηκε το 2015 στο 9,6% από 10,4%, που ήταν το 2014. Όμως είναι αρκετά πιο υψηλό από το 7,1%, που ήταν το 2008, δηλαδή πριν από την έναρξη της κρίσης.
Με βάση αυτά τα δεδομένα σχεδόν κάθε τέταρτος ευρωπαίος κινδυνεύει από τις επιπτώσεις της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού σύμφωνα με το Ίδρυμα Bertelsmann.
Σε σχέση με την μέτρηση της κοινωνικής δικαιοσύνης η Σουηδία βρίσκεται στην κορυφή της κλίμακας και η Ελλάδα στην τελευταία θέση.
Τέλος στο σύνολο των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 27% των παιδιών και των νέων έως 18 ετών απειλούνται από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στην Ισπανία και στην Πορτογαλία το ποσοστό κατά μέσο όρο είναι 34%.
Εάν το πολιτικό σύστημα, όχι μόνο σε εθνικό και ευρωπαϊκό αλλά και σε πλανητικό επίπεδο, ασχοληθεί πράγματι με τα ευρήματα της έρευνας και αναζητήσει τα αίτια για την κατάσταση, στην οποία βρίσκονται οι κοινωνίες και τις επιπτώσεις τους στην πολιτική πραγματικότητα με την εμφάνιση του εθνικισμού και του δημαγωγικού λαϊκισμού, τότε ίσως υπάρχει ελπίδα έγκαιρης αναστροφής της λανθασμένης πορείας.
Η διάγνωση των κοινωνικών ανισοτήτων και η φτωχοποίηση, που ευδοκιμούν σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, δείχνουν, ότι η πορεία δεν βασίζεται σε λειτουργικές πολιτικές για τον άνθρωπο και την βιωσιμότητα των κοινωνιών. Εάν δεν αξιοποιηθεί ο παραγόμενος πλούτος για την ευημερία των πολιτών με κριτήρια κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά συνεχισθεί η συσσώρευση του από ολιγομελείς οικονομικές ελίτ, οι οποίες λειτουργούν υπερεθνικά, τότε θα αρχίσουν να καταγράφονται φαινόμενα κοινωνικής αποσύνθεσης και κατάρρευσης του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.
Οι ανοχές και αντοχές των κοινωνιών έχουν φτάσει σε οριακό σημείο, ενώ η νέα γενιά βιώνει τις επιπτώσεις της ανυπαρξίας προοπτικής με βίαιο τρόπο. Αυτές οι συνθήκες διαμορφώνουν θετικό υπόστρωμα για την ανάπτυξη εθνικιστικών τάσεων, διότι για τον σύγχρονο άνθρωπο, για τον οποίο η σύνθετη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα είναι πολύ δύσκολα προσεγγίσιμη και διαχειρίσιμη νοητικά, η στροφή στον εθνικισμό και στις φαντασιώσεις, που αυτός καλλιεργεί για ευημερία, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, φαίνονται πιο προσιτές και πραγματοποιήσιμες.
Εξάλλου οι θεσμοί, που λειτουργούν υπερεθνικά, όπως είναι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο γενικότερα, διαμορφώνουν συνθήκες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ το πολιτικό σύστημα δεν είναι σε θέση ακόμη να λειτουργήσει ρυθμιστικά σε πλανητικό επίπεδο. Η ελληνική κοινωνία αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα.
Παράλληλα είναι ευκολότερη η εναπόθεση των προσδοκιών για το μέλλον σε φαντασιώσεις, οι οποίες στηρίζονται στην θετική συναισθηματική διέγερση, που προκαλούν, οπότε δεν χρειάζεται να επαληθευθούν με την ορθολογική προσέγγιση των φαντασιακών πολιτικών εξαγγελιών και των επιπτώσεων τους στην προβολή τους στο μέλλον.
Αρκούν οι εθνικιστικού χαρακτήρα πολιτικές προθέσεις των «υπηρετούντων το έθνος». Σε αυτό χωράνε όλοι, διότι δεν συγκεκριμενοποιείται. Αποτελεί ιδεατό μόρφωμα, το οποίο λειτουργεί συνεκτικά, εφ’ όσον παραμένει στο απυρόβλητο σε σχέση με την κριτική προσέγγιση των επαγγελιών αυτών, που το υπηρετούν.
Πραγματικά αναρωτιέται κάθε νοήμων πολίτης, εάν η δημοκρατία λειτουργεί ακόμη. Αυτήν επικαλούνται κόμματα και πολιτικό προσωπικό για να αντιπαρατεθούν στον κίνδυνο του εθνικισμού και των ολοκληρωτικών του προεκτάσεων, όπως αυτές βιώθηκαν από τις κοινωνίες στην ιστορική τους διαδρομή.
Μόνο που η σύγχρονη δημοκρατική λειτουργία για μεν το πολιτικό σύστημα σημαίνει διαδικασία για την ανάληψη της διαχείρισης κυβερνητικής εξουσίας, για δε τους πολίτες διαδικασία για την επιλογή της πρότασης, που θα τους οδηγήσει στην ευημερία, χωρίς να κατανοούν ούτε την πολιτική πρόταση, ούτε και να γνωρίζουν τις επιπτώσεις εφαρμογής της.
Η πραγματικότητα είναι τόσο σύνθετη και οι αλληλεξαρτήσεις των χωρών τόσο μεγάλες στο πλαίσιο του παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας και της μεγάλης ταχύτητας συσσώρευσης προϋποθέσεων για την λήψη αποφάσεων λόγω της γρήγορης εξέλιξης, που προκαλούν η επιστημονική γνώση και οι τεχνολογικές της εφαρμογές, ώστε οι πολίτες αδυνατούν να την προσεγγίσουν ουσιαστικά και να επιλέξουν την ακολουθητέα πορεία.
Και δεν είναι μόνο αυτά. Δυστυχώς ούτε το πολιτικό σύστημα ούτε οι κοινωνίες συνειδητοποιούν τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω στη γη και τις συνθήκες ζωής του μέλλοντος. Απειλείται η ανθρώπινη επιβίωση και οι πολιτικές ηγεσίες επικαλούνται τις αρχές και τις αξίες, που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του ανθρωπισμού και της πολιτισμικής πορείας στον ευρωπαϊκό χώρο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Μόνο που δεν διαμορφώνουν τις θεσμικές προϋποθέσεις σε υπερεθνικό επίπεδο, ώστε με κριτήριο την βιωσιμότητα του πλανήτη να λαμβάνονται ρυθμιστικές αποφάσεις, οι οποίες θα δεσμεύουν την παγκόσμια κοινότητα. Η αλληλεξάρτηση των κοινωνιών είναι καθοριστική για την πορεία τους στο μέλλον και αυτό δεν μπορεί να αλλάξει.
Το παράδειγμα του Donald Trump σε σχέση με την πολιτική που εξήγγειλε, ότι θα ακολουθήσει στον ενεργειακό τομέα, είναι χαρακτηριστικό για τις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε όλο τον πλανήτη και όχι μόνο στις ΗΠΑ.
Δυστυχώς η πορεία είναι λανθασμένη και οι κοινωνίες και οι πολιτικές τους ηγεσίες αδυνατούν να το συνειδητοποιήσουν και να αλλάξουν κατεύθυνση.
Μπορεί ο αστροφυσικός Stephen Hawking σε ομιλία του στο Oxford University Union να προειδοποιεί, ότι η ανθρωπότητα εξαντλεί τους πόρους της γης με μη βιώσιμους ρυθμούς, με αποτέλεσμα να καταστεί ο πλανήτης «αβίωτος» και να εκφράζει φόβους, ότι αυτό θα γίνει ορατό σε 1000 χρόνια, όμως ουδείς αναλαμβάνει τις ευθύνες, που του αναλογούν.
Πολύ περισσότερο δεν βοηθά η αναζήτηση ελπίδας στον εθνικισμό. Το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης παράγει μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, ενώ έχει φτάσει σε οριακό σημείο. Πρέπει να αλλάξει άμεσα. Βασική προϋπόθεση όμως είναι η αλλαγή τρόπου σκέψης και προσανατολισμού στο σχεδιασμό του μέλλοντος των κοινωνιών σε μια παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα. Με τα στερεότυπα του παρελθόντος η πορεία θα συνεχίσει να είναι λάθος και να οδηγεί σε πολύ επικίνδυνα αδιέξοδα.