Ο Ξενοφών, στο Β΄ βιβλίο των Ελληνικών του, περιγράφει τα γεγονότα που ακολούθησαν τη ναυμαχία στις Αργινούσες, το 406 π.Χ., με τη δική μας χρονολόγηση, την τελευταία νίκη της Αθήνας στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Οπως είναι γνωστό, τα αθηναϊκά πλοία, εξαιτίας της τρικυμίας, δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν για να μαζέψουν τους ναυαγούς και τους τραυματίες. Οι πλοίαρχοι, επειδή φοβήθηκαν μην τους αποδοθούν ευθύνες, κατηγόρησαν τους στρατηγούς οι οποίοι και παραπέμφθηκαν σε δίκη. Ο Σωκράτης, πρόεδρος των πρυτάνεων την ημέρα εκείνη, προσπάθησε να πείσει πως η συλλογική δίκη των στρατηγών ήταν παράνομη. Απέναντί του, όμως, είχε ένα δήμο ερεθισμένο από τους συγγενείς των ναυαγών, οι οποίοι εμφανίστηκαν με τα πρόσωπα βουτηγμένα στη στάχτη εις ένδειξη πένθους και απαιτούσαν την άμεση τιμωρία των υπευθύνων. Ανάμεσά τους ήταν και ο Θηραμένης, φίλος του Σωκράτη και πλοίαρχος στις Αργινούσες, κοινώς εμπλεκόμενος, πρόσωπο αμφιλεγόμενο ούτως ή άλλως, μετέπειτα υπαρχηγός του Κριτία στο καθεστώς των Τριάκοντα. Το επεισόδιο μπορεί να χαρακτηρισθεί κορυφαία εκδήλωση της δημοκρατίας των δημαγωγών. Αλλο διάσημο επεισόδιο έχει να κάνει με την εξορία του ιστορικού Θουκυδίδη. Ο Κλέων, προκειμένου να μην κατηγορηθεί για την ήττα στο Δήλιον της Βοιωτίας όπου ήταν στρατηγός, έστρεψε την προσοχή του δήμου στην απώλεια της Αμφίπολης λόγω της καθυστερημένης επέμβασης του αθηναϊκού στρατού, του οποίου προΐστατο ο Θουκυδίδης. Ο Κλέων ήταν ικανότατος ρήτορας και ο Θουκυδίδης ήταν απών. Καταδικάσθηκε ερήμην σε ισόβια εξορία. Τα δύο αυτά επεισόδια, που δεν είναι τα μόνα στην αθηναϊκή ιστορία, αποδεικνύουν πως η δημαγωγία είναι συγγενής διαμαρτία της δημοκρατίας. Δεν γεννήθηκε μαζί της, όμως ήταν ένα από τα σοβαρότερα προβλήματά της.
Στη σύγχρονη δημοκρατία, αντιπροσωπευτική και όχι άμεση, τον δήμο τον έχει αντικαταστήσει ο «λαός» και τον όρο δημαγωγία ο όρος λαϊκισμός. Εννοια πολύ γενική, αφηρημένη, σε αντίθεση με τον δήμο που ήταν αυστηρά προσδιορισμένος, δίνει περιθώρια σε όσους θέλουν να τον επικαλεσθούν, να τον πλάσουν κατά βούληση. Στον λαό απευθύνεται η νεοναζιστική Χρυσή Αυγή, στον λαό απευθύνεται ο ΣΥΡΙΖΑ, εν ονόματι του λαού δολοφονούν οι τρομοκράτες, και φιλολαϊκή πολιτική παλεύουν να πείσουν ότι εφαρμόζουν τα κεντρώα κόμματα εξουσίας. Εδώ λαός, εκεί λαός, πού είναι ο λαός; Και πώς ορίζεται; Αριστερός, δεξιός, αριστεροδέξιος, εθνολαϊκισμός, ο λαϊκισμός στηρίζεται σε μια φαντασιακή οντότητα την οποία και δομεί και αποδομεί, ανάλογα με τις περιστάσεις και τις συγκυρίες. Ενας κωμικός, ο Λάκης Λαζόπουλος, μιλάει εν ονόματι του λαού από τηλεοράσεως και τον χειροκροτούν και γελούν οι προσκεκλημένοι του, που, εξ ορισμού, εμφανίζονται ως λαός και εκφράζουν το λαϊκό αίσθημα. Δεν νομίζω ότι πιστεύει κανείς ότι πολιτική μπορεί να γίνει χωρίς συναισθηματική διέγερση, απλώς και μόνον με όρους ορθολογισμού ή αναλυτικής φιλοσοφίας. Ο λαϊκισμός δεν μπορεί να εξαλειφθεί, όπως δεν μπορεί να εξαλειφθεί και το κακό ή το έγκλημα από το ανθρώπινο σύμπαν. Το ζήτημα είναι αν μπορεί να αντιμετωπισθεί, να αναγνωρισθεί, και να περιορισθούν οι επιπτώσεις του.
Η ελληνική γλώσσα έχει δυστυχώς καταργήσει εδώ και μερικές δεκαετίες την πραγματική σημασία της έννοιας «κουλτούρα», που είναι η καλλιέργεια. Η αντιστοιχία δεν είναι ακριβής σε όλες τις περιπτώσεις, όμως, για την περίπτωση που μας αφορά, νομίζω πως ταιριάζει απόλυτα. Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν διακρίνουμε στα ελληνικά τη διαφορά ανάμεσα στον πολιτισμό, στο γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η καλλιέργεια και την ίδια την καλλιέργεια αυτού του πολιτισμού, τον τρόπο με τον οποίο επεξεργαζόμαστε τις προϋποθέσεις του. Ενα από τα προβλήματα του δημόσιου βίου μας, και όχι μόνον στην Ελλάδα, είναι ότι μοιάζει με ακαλλιέργητο χέρσο χωράφι όπου φυτρώνει η αναρχία των αισθημάτων, κοινώς τα ζιζάνια που τρώνε τους χυμούς της σκέψης. Ισχύει η αρχαία πλατωνική ιδέα, την οποία εκσυγχρόνισε ο διαφωτισμός, πως η καλλιέργεια, η παιδεία, μπορούν να αντιμετωπίσουν τον λαϊκισμό; Ως ένα σημείο μπορεί. Προχθές, στο Παρίσι, ο κ. Τσίπρας είπε πως θα καταλάβει τη Βαστίλλη του νεοφιλελευθερισμού, κοινώς την Ευρώπη. Είναι η Ευρώπη φυλακή; Σίγουρα όχι. Παραμένει ακόμη, παρά τα προβλήματά της, μια από τις ελάχιστες βιώσιμες περιοχές του πλανήτη. Ενα μέρος του πληθυσμού της αισθάνεται φυλακισμένο στην ανέχεια και κινδυνεύει από την εξαθλίωση; Σίγουρα ναι. Ενα μέρος όμως. Και καθήκον των υπολοίπων είναι να το λυτρώσουν. Ομως η αναγωγή αυτού του μέρους σε καθολική κατάσταση το μόνο που επιτυγχάνει είναι να ερεθίσει τα αισθήματα της αγανάκτησης, κοινώς όχι μόνον να μη λύσει το πρόβλημα, αλλά να το επιδεινώσει. Και αν έχει κάποιο ρόλο να παίξει, η κουλτούρα, η καλλιέργεια, στην αντιμετώπιση του λαϊκισμού, είναι να μπορεί να επισημάνει τις διακρίσεις και τη σχετικότητα του καλού και του κακού. Το καλό και το κακό είναι απόλυτες αξίες μόνο στα ολοκληρωτικά καθεστώτα.
Αυτήν τη στιγμή, η Ευρώπη περνάει την πρώτη υπαρξιακή κρίση από τότε που κάποιοι αποφάσισαν να την οργανώσουν σε μια μεγάλη πολιτική ένωση. Η κρίση αυτή είναι οικονομική, είναι πολιτική, είναι πολιτισμική, είναι και ηθική. Υπάρχει κρίση εμπιστοσύνης, άρα κρίση δημοκρατίας. Η Ευρώπη δεν εμπνέει τους πολίτες της, και ας αναγνωρίζουν οι περισσότεροι πως τους είναι απαραίτητη για να υπάρξουν στο παγκόσμιο τοπίο. Μέσα σε αυτό το κλίμα της ανασφάλειας οι δυνάμεις του λαϊκισμού επελαύνουν, γιατί προτείνουν έτοιμες λύσεις. Δείχνουν εχθρούς, οι μεν στους μετανάστες, οι δε στον καπιταλισμό, οι τρίτοι στην ίδια την ευρωπαϊκή ιδέα. Αν ο ευρωπαϊκός πολιτισμός ξεχάσει, όπως έχει ξεχάσει πως χάραξε την πορεία του στην Ιστορία ως πολιτισμός της αμφισβήτησης, αν ξεχάσει το μεγάλο δίδαγμα των Ελλήνων Τραγικών, τότε το μόνο βέβαιο είναι πως κάποια στιγμή θα εξουθενωθεί από έλλειψη ανάσας.
Το κείμενο αυτό είναι τμήμα της ομιλίας μου στο Μέγαρο Μουσικής, στο πλαίσιο του διήμερου συνεδρίου που οργάνωσε η «Καθημερινή» με τον Nouvel Observateur με θέμα «Τολμήστε για τη Δημοκρατία».