Μαρίν Λε Πεν, Αλέξης Τσίπρας, Νικολάς Μαδούρο, Γιάροσλαβ Κατσίνσκι, Πάμπλο Ιγκλέσιας, Ούγκο Τσάβες, μπορούν όλες αυτές οι περιπτώσεις να θεωρηθούν μέρος του ίδιου φαινομένου, αναρωτιούνται οι καθηγητές Kaltwasser και Hawkins στο εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενό τους που δημοσιεύτηκε στο Open Democracy.
Η απάντηση τους είναι καταφατική. Το τεκμηριώνουν ως εξής: « Ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός μελετών αποκαλύπτει ότι παρά τις πολύ πραγματικές διαφορές που έχουν οι λαϊκιστές σε ολόκληρο τον κόσμο, διαθέτουν μια κοινή κοσμοθεώρηση. Αυτή η λαϊκιστική κοσμοθεώρηση μπορεί να οριστεί ως ένας ιδιαίτερος λόγος ή ιδεολογία με δύο βασικά χαρακτηριστικά: την έννοια ότι η κοινωνία διαιρείται μεταξύ της «διεφθαρμένης ελίτ» και ενός «αγνού λαού», και την πεποίθηση ότι η πολιτική πρέπει πάνω από όλα να σέβεται την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας».
Αναλύοντας τους τρόπους ανάδυσης του λαϊκιστικού φαινομένου και τις λαϊκιστικές διαθέσεις σε μαζικό επίπεδο, οι δύο μελετητές υποστηρίζουν ότι «οι περισσότεροι από εμάς έχουμε έναν Ούγκο Τσάβες μέσα μας, αλλά είναι κρυμμένος και δεν καθορίζει τις καθημερινές μας πολιτικές προτιμήσεις». Όμως, «όσο λιγότερο αισθανόμαστε ότι μας εκπροσωπούν οι υπάρχουσες πολιτικές επιλογές και όσο περισσότερο αυτές απονομιμοποιούνται, τόσο πιθανότερο είναι να ξυπνήσει ‘ο Ούγκο Τσάβες’ μέσα μας».
Πέτρος Παπασαραντόπουλος
Ο λαϊκισμός –που κάποτε συνδεόταν κυρίως με τη Λατινική Αμερική– είναι τώρα μέρος της κυρίαρχης πολιτικής τάσης στη δυτική και ανατολική Ευρώπη. Τι βρίσκεται πίσω από αυτό το κύμα λαϊκισμού;
Ο λαϊκισμός γίνεται παγκόσμιος. Ενώ τις προηγούμενες δεκαετίες οι λαϊκιστικές δυνάμεις συνδέονταν μόνο με τη Λατινική Αμερική, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα οι λαϊκιστές ηγέτες κερδίζουν έδαφος τόσο στην ανατολική όσο και στη δυτική Ευρώπη.
Παρόλο που είναι αλήθεια ότι ο λαϊκισμός μόνο σπάνια κερδίζει την εκτελεστική εξουσία στην Ευρώπη, τα λαϊκιστικά κόμματα έχουν εδραιωθεί σε κοινοβουλευτικό επίπεδο σε όλη την περιοχή.
Στην πραγματικότητα, κάθε χώρα του Παλαιού Κόσμου έχει τουλάχιστον μία λαϊκιστική δύναμη από τη ριζοσπαστική Δεξιά,[i] όπως το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία και το Νόμος και Δικαιοσύνη στην Πολωνία. Όλα αυτά τα κόμματα αντιτίθενται στη μετανάστευση, στους πρόσφυγες και στην πολυπολιτισμικότητα. Από την άλλη, νέες λαϊκιστικές δυνάμεις της Αριστεράς[ii] έχουν κερδίσει πρόσφατα δύναμη στην ευρωπαϊκή ήπειρο, με κόμματα όπως τους Podemos στην Ισπανία και τον ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα, και ζητούν να δοθεί ένα τέλος στη δημοσιονομική λιτότητα και να υπάρχει μεγαλύτερος έλεγχος των χρηματοοικονομικών ιδρυμάτων.
Εν τω μεταξύ, οι ριζοσπαστικοί αριστεροί λαϊκιστές έχουν κερδίσει τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας, και οι τρεις πιο σημαντικές τέτοιες περιπτώσεις είναι ο Ούγκο Τσάβες (και αργότερα ο Nicolas Maduro) στη Βενεζουέλα, ο Rafael Correa στο Εκουαδόρ και ο Evo Morales στη Βολιβία.
Μπορούν όλες αυτές οι περιπτώσεις να θεωρηθούν μέρος του ίδιου φαινομένου; Η απάντηση είναι ναι. Ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός μελετών αποκαλύπτει ότι παρά τις πολύ πραγματικές διαφορές που έχουν οι λαϊκιστές σε ολόκληρο τον κόσμο, διαθέτουν μια κοινή κοσμοθεώρηση. Αυτή η λαϊκιστική κοσμοθεώρηση μπορεί να οριστεί ως ένας ιδιαίτερος λόγος[iii] ή ιδεολογία[iv] με δύο βασικά χαρακτηριστικά: την έννοια ότι η κοινωνία διαιρείται μεταξύ της «διεφθαρμένης ελίτ» και ενός «αγνού λαού», και την πεποίθηση ότι η πολιτική πρέπει πάνω από όλα να σέβεται την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας.
Από αυτήν την άποψη, ο λαϊκισμός διαθέτει δύο αντιπάλους: τον ελιτισμό και τον πλουραλισμό.[v] Ο ελιτισμός επαναβεβαιώνει την ύπαρξη μιας ηθικής διαίρεσης μεταξύ «του λαού» και «της ελίτ», αλλά αντιστρέφει την κανονιστική αξιολόγηση των δύο: οι ελιτιστές δεν εμπιστεύονται «τον λαό», ο οποίος θεωρείται παράλογος και επικίνδυνος, ενώ έχουν απόλυτη πίστη στην υπεροχή της ελίτ (απλώς σκεφτείτε την τεχνοκρατία).
Αντίθετα, ο πλουραλισμός δεν πιστεύει στη διαίρεση μεταξύ «του λαού» και «της ελίτ», και υποστηρίζει ότι η κοινωνία αποτελείται από άτομα και ομάδες με ποικιλομορφία απόψεων. Ο πλουραλισμός θεωρεί αυτήν την ποικιλομορφία μια δύναμη, ως προς το ότι διευκολύνει την ανταλλαγή απόψεων και ενισχύει την ανάγκη να γίνονται συμβιβασμοί.
Αυτή η σύντομη εννοιολογική διερεύνηση μας βοηθάει να κατανοήσουμε γιατί ο λαϊκισμός έχει μια δύσκολη σχέση με τη δημοκρατία.[vi] Παρόλο που είναι αλήθεια ότι η υπεράσπιση της λαϊκής κυριαρχίας είναι εγγενής στη δημοκρατία, τα σύγχρονα δημοκρατικά καθεστώτα επιδιώκουν να προστατέψουν τις μειονότητες και βασίζονται σε θεσμούς που είναι ανεξάρτητοι από τη γνώμη τόσο της τρέχουσας κυβέρνησης όσο και των πολιτών (για παράδειγμα, κεντρικές τράπεζες, συνταγματικά δικαστήρια και αμέτρητους διεθνείς οργανισμούς).
Κατά συνέπεια, οι λαϊκιστές δεν είναι απαραίτητα κατά της δημοκρατίας per se, αλλά περισσότερο κατά της ύπαρξης περιορισμών στη λαϊκή κυριαρχία.[vii] Δεν αποτελεί σύμπτωση ότι τόσο η λαϊκιστική Δεξιά όσο και η λαϊκιστική Αριστερά στην Ευρώπη βλέπουν την Ευρωπαϊκή Ένωση με σκεπτικισμό, επειδή περιορίζει σημαντικά την ικανότητα των κυβερνήσεων να καθορίζουν τις οικονομικές και μεταναστευτικές πολιτικές τους.
Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε την ανάδυση των λαϊκιστικών δυνάμεων στην εκλογική σφαίρα; Αυτό το ερώτημα δεν είναι απλό, επειδή ο λαϊκισμός αναδύεται και σε χώρες με καλές οικονομικές επιδόσεις και σε χώρες με κακές οικονομικές επιδόσεις (π.χ., Σουηδία και Ελλάδα) και σε μέρη όπου η δημοκρατία έχει υψηλές βαθμολογίες και σε χώρες με χαμηλούς δείκτες διακυβέρνησης (π.χ., Αυστρία και Εκουαδόρ).
Ωστόσο, προσφέρουμε μια θεωρία που μας βοηθάει να κατανοήσουμε γιατί διαφορετικές χώρες βιώνουν την εκλογική ανάδυση λαϊκιστικών δυνάμεων. Όπως φαίνεται στο ακόλουθο διάγραμμα, υπάρχουν τέσσερα βασικά στοιχεία που προκύπτουν από τη θεωρία μας.
Πρώτον, οι μελέτες[viii] αποκαλύπτουν ότι η μεγάλη πλειονότητα των ατόμων έχουν λαϊκιστικές διαθέσεις, ωστόσο, αυτές είναι αδρανείς, δηλαδή, αποτελούν ένα λανθάνον σύνολο διαθέσεων που ενεργοποιούνται μόνο σε ορισμένα περιβάλλοντα. Με άλλα λόγια, οι περισσότεροι από εμάς έχουμε έναν Ούγκο Τσάβες μέσα μας,[ix] αλλά είναι κρυμμένος και δεν καθορίζει τις καθημερινές μας πολιτικές προτιμήσεις.
Δεύτερον, ορισμένα περιβάλλοντα καθιστούν δυνατή την ενεργοποίηση των λαϊκιστικών μας διαθέσεων.[x] Για παράδειγμα, τα σκάνδαλα διαφθοράς ή η σύγκλιση πολιτικής μεταξύ παραδοσιακών πολιτικών κομμάτων καθιστούν πιθανό οι απλοί πολίτες να χρησιμοποιήσουν τις διχοτομικές κανονιστικές κατηγορίες που είναι εγγενείς στον λαϊκισμό: «μια διεφθαρμένη ελίτ» έναντι «του αγνού λαού». Όσο λιγότερο αισθανόμαστε ότι μας εκπροσωπούν οι υπάρχουσες πολιτικές επιλογές και όσο περισσότερο αυτές απονομιμοποιούνται, τόσο πιθανότερο είναι να ξυπνήσει «ο Ούγκο Τσάβες» μέσα μας.
Τρίτον, οι ηγέτες παίζουν βασικό ρόλο στην πολιτικοποίηση αυτών των προβλημάτων και στην προσφορά μιας λαϊκιστικής ερμηνείας[xi] της κατάστασης. Επομένως, για παράδειγμα, ενόψει της οικονομικής κρίσης που επηρεάζει στη Νότια Ευρώπη, κόμματα όπως οι Podemos στην Ισπανία, ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα, και το Κίνημα των Πέντε Αστέρων στην Ιταλία μιλούν για την ύπαρξη μιας κάστας που έχει πλουτίσει εις βάρος ενός λαού που εξαπατήθηκε και υποτιμήθηκε.
Τέλος, ενώ είναι αλήθεια ότι οι ηγέτες και τα λαϊκιστικά κόμματα αναδύονται εξαιτίας αυτών των τριών παραγόντων, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η εκλογική μονιμότητα και η τελική ικανότητά τους να κυβερνήσουν εξαρτάται, κατά κύριο λόγο, από τα δυνατά και τα αδύναμά τους σημεία.[xii]
Είναι συνηθισμένο εκλογικά επιτυχημένα λαϊκιστικά κόμματα να έχουν χαρισματικούς ηγέτες, οι οποίοι μπορούν να παρέχουν ουσιαστική ενότητα σε κινήματα κατά τα άλλα ποικίλων απόψεων.
Ωστόσο, αυτοί οι ηγέτες συχνά δυσκολεύονται να δημιουργήσουν οργανώσεις που μπορούν να διαρκέσουν στον χρόνο, ώστε να συνεχίσουν να υπάρχουν και μετά από αυτούς, προετοιμάζοντας νέα πολιτικά στελέχη και κυβερνώντας αποτελεσματικά. Κατά συνέπεια, οι λαϊκιστικές δυνάμεις είναι συχνά πρόσκαιρα φαινόμενα, παρόλο που μπορεί να αφήνουν σημαντική οικονομική και πολιτική κληρονομιά.
* Το πρωτότυπο κείμενο στα αγγλικά δημοσιεύτηκε στις 16 Μαΐου 2016 στο Open Democracy με τίτλο Populism – the eternal ideology,
[i] Περισσότερα στο http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1475-6765.2012.02065.x/abstract
[ii] Περισσότερα στο http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13569317.2014.909266
[iii] Περισσότερα στο http://cps.sagepub.com/content/42/8/1040.abstract
[iv] Περισσότερα στο http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1477-7053.2004.00135.x/abstract
[v] Περισσότερα στο http://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199585977.001.0001 /oxfordhb-9780199585977-e-026
[vi] Περισσότερα στο http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/politics-international-relations/comparative-politics/populism-europe-and-americas-threat-or-corrective-democracy
[vii] Περισσότερα στο http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1467-9248.12038/abstract
[viii] Περισσότερα στο http://cps.sagepub.com/content/early/2013/12/26/0010414013512600.abstract
[ix] Περισσότερα στο http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/politics-international-relations/comparative-politics/venezuelas-chavismo-and-populism-comparative-perspective
[x] Περισσότερα στο https://global.oup.com/academic/product/populism-a-very-short-introduction-9780190234874?cc=cl&lang=en&
[xi] Περισσότερα στο http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=8874088& fileId=S0017257X12000115
[xii] Περισσότερα στο http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/politics-international-relations/european-government-politics-and-policy/populist-radical-right-parties-europe