ΤΑΚΗΣ ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 1964-1967

Από την Στρατικοποίηση στη Στρατοκρατία

Το Κυπριακό και ο ελληνικός Λαβύρινθος

Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα 2023, σελ. 580

Στη σειρά «Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική» που διευθύνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Αιγαίου Σωτήρης Ντάλης.

Το βιβλίο αυτό είναι το τρίτο σε μια σειρά βιβλίων με τα οποία ο Τάκης Χατζηδημητρίου προσπαθεί να αναζητήσει την αλήθεια «δύσκολη αλλά αναγκαία  για να αντιμετωπιστούν φαντασιακές καταστάσεις εδραιωμένες ως εθνικές αξίες», όπως γράφει ο ίδιος στη Εισαγωγή του, αναφερόμενος σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους της Κύπρου, της χώρας του.

Το πρώτο του βιβλίο, «Κυπριακό 1950-1959. Το τέλος του Αλυτρωτισμού», Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ 2018, σελ 332,  αναφέρεται στην πορεία που οδήγησε στις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου το 1959 με τις οποίες η Κύπρος απέκτησε την ανεξαρτησία της με εγγυήτριες δυνάμεις τη Μ. Βρετανία, την Τουρκία και την Ελλάδα, και κυβέρνηση των δυο κοινοτήτων, της Ελληνοκυπριακής και της  Τουρκοκυπριακής. Διατηρήθηκαν οι κυρίαρχες βρετανικές στρατιωτικές βάσεις και συμφωνήθηκε η παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων από την Ελλάδα και Τουρκία κατ’ αναλογία του πληθυσμού των δυο πλευρών (ΕΛΔΥΚ και ΤΟΥΡΔΥΚ). Οι συμφωνίες αυτές απέκλεισαν φυσικά και κάθε λύση ένωσης της νήσου με την Ελλάδα. Ήταν το τέλος μιας ταραχώδους εποχής με επίκεντρο την ένοπλη και πολιτική δράση και αντίσταση στη βρετανική αποικιοκρατία.

Τα δεύτερο βιβλίο του, «Κυπριακή Δημοκρατία 1959-1964. Κράτος και Παρακράτος», Αιχμάλωτοι ενός χαμένου αλυτρωτισμού. Πολιτική και Ιδεολογική Θεώρηση, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, 2021, σελ. 476, καλύπτει την περίοδο που έχει ως αφετηρία τη διάσκεψη του Λονδίνου το 1959 και τελειώνει με το Ψήφισμα 186 στις 4/3/1964 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ην. Εθνών. Η άφρονα απόπειρα του Μακαρίου να αναθεωρήσει το Σύνταγμα το 1963, που είχε κατά τα φαινόμενα προμελετηθεί και συνοδεύτηκε και από στρατιωτική προετοιμασία, οδήγησε σε αιματηρές διακοινοτικές συγκρούσεις, στο διαχωρισμό των δυο κοινοτήτων με Τ/Κ θύλακες και στην απειλή εισβολής της Τουρκίας. Προέβλεψε επίσης την αποστολή ειρηνευτικής δύναμης του ΟΗΕ στην Κύπρο, της UNFICYP, για τον διαχωρισμό των δυο αντίπαλων κοινοτήτων που η θητεία της ανανεώνεται συνεχώς μέχρι σήμερα!! Πρόκειται για την μακροβιότερη ειρηνευτική αποστολή στα παγκόσμια χρονικά. Ο συγγραφέας στον Επίλογο σημειώνει ότι ναι μεν το Σύνταγμα  περιείχε προβληματικές διατάξεις αλλά αυτό που επέφερε τη ρήξη και τη  σύγκρουση ήταν η απόπειρα να καταλυθούν οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίμου με την αποκλειστική ευθύνη του Μακαρίου. «Μετέτρεψε τις πολιτικές διαφορές σε αιματηρή σύγκρουση, με θύματα, καταστροφές, πένθη και απώλειες, πολιτικές και εδαφικές. Ό, τι τελικά συνέβη δεν ήταν τυχαίο. Προετοιμαζόταν για χρόνια. Ήταν εκ προμελέτης», επισημαίνει.

Ο παρών τόμος καλύπτει την περίοδο 1964-1967. Έχει ως αφετηρία το 1964 που ανατέλλει με συνεχιζόμενες τις διακοινοτικές συγκρούσεις. Στην τριετία που ακολούθησε η κατάσταση στη νήσο επιδεινώθηκε, οι σχέσεις με τις ελληνικές κυβερνήσεις τόσο του Γεωργίου Παπανδρέου (1964-1965)  όσο και της κυβέρνησης των λεγόμενων «αποστατών» με επικεφαλής τον Στ. Στεφανόπουλο γνώρισαν αλλεπάλληλες κρίσεις. Η στρατιωτική παρουσία της Ελλάδας στην Κύπρο με την εθνοφρουρά, τον Γρίβα, τις παρακρατικές οργανώσεις, γενικότερα η στρατικοποίηση της νήσου ως προς την ελληνική πλευρά και γενικότερα η στρατοκρατία  στη νήσο οδήγησαν αναπόφευκτα σε εκρηκτικές καταστάσεις. Τα γεγονότα στην τριετία που καλύπτει ο τόμος αυτός μέχρι την εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος στην Ελλάδα στις 21/4/1967 και την εγκαθίδρυση στρατιωτικού δικτατορικού καθεστώτος είναι τόσα πολλά, πυκνά και σύνθετα που δεν έχει κανένα νόημα να τα απαριθμήσουμε και να σταθούμε σε αυτά. Θα πρέπει να ανατρέξει κανείς στο ίδιο το βιβλίο.

Θα ξεχώριζα, ωστόσο δυο σημαντικές εξελίξεις.

• Τη μακρά και αυστηρή επιστολή του Αμερικανού προέδρου Λύντον Τζόνσον προς τον πρόεδρο της Τουρκίας Ισμέτ Ινονού στις 5 Ιουνίου 1964 με την οποία απέτρεψε επικείμενη τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Αποτέλεσε σοκ για την Τουρκία που ποτέ δεν ξέχασε κι είχε βαθιές συνέπειες στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις.
• Τις δηλώσεις του Υπουργού Εξωτερικών της Σοβιετικής Ένωσης Γκρομύκο στις 20/1/1965 με τις οποίες τάσσεται υπέρ της ομοσπονδιακήε συγκρότησης  στην εσωτερική διάρθρωση του κυπριακού κράτους που προκάλεσαν θύελλα διαμαρτυριών σε Αθήνα και Λευκωσία. Ιδιαίτερα για την αριστερή νεολαία που διαδήλωνε στους δρόμους της Αθήνας με το σύνθημα «Μπράβο στη Ρωσία» για την πολιτική της στο κυπριακό αποτέλεσαν ένα σκληρό μάθημα και αξεπέραστο σοκ. Η ηγεσία, βέβαια, του ΚΚΕ αγρόν ηγόρασε.

Ο συγγραφέας σημειώνει και εισαγωγικά ότι οι διεθνείς συνθήκες που επικρατούσαν στην εποχή επιφόρτιζαν το κυπριακό με τις ιδεολογικές και άλλες συνιστώσες του Ψυχρού Πολέμου. Το κυπριακό θεωρήθηκε τότε ως μια πολύ σοβαρή διεθνής κρίση που θα μπορούσε να διαταράξει τις ισορροπίες μεταξύ των δυο στρατοπέδων, της Σοβιετικής Ένωσης και της Δύσης,  με την εμπλοκή σε πόλεμο δυο σύμμαχων χωρών του ΝΑΤΟ, της Ελλάδας και της Τουρκίας. Μια τέτοια πιθανή εξέλιξη ανησυχούσε αφάνταστα τις ΗΠΑ ενώ  η Σοβιετική Ένωση προσπαθούσε να αξιοποιήσει κάθε σημείο τριβής και να δημιουργεί νέες εντάσεις με την πολιτική της. Άλλωστε, είχε ως ερείσματα τα αριστερά κόμματα σε Ελλάδα και Κύπρο, το νόμιμο κόμμα της ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά, ως υποκατάστατο του αυτοεξόριστου ΚΚΕ) στην Ελλάδα και το κομμουνιστικό ΑΚΕΛ στην Κύπρο, φυσικά τον «εθνάρχη» Μακάριο αλλά και σημαντικά τμήματα της κοινής γνώμης.

Ο συγγραφέας σημειώνει στον Επίλογο του τόμου ότι μετά τον καθώς ενθουσιασμό της νιότης και τις αλλεπάλληλες διαψεύσεις των οραμάτων περί Ένωσης, αρχίζει κανείς να βλέπει σφαιρικά την πραγματικότητα και κριτικά τα πεπραγμένα της ηγεσίας τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα. «Και είδαμε ηγέτες», γράφει,  «που αδυνατούσαν να δουν καθαρά και να ερμηνεύσουν ορθολογικά την πραγματικότητα. Που, ακόμα και όταν την έβλεπαν, δεν είχαν το θάρρος να πουν την αλήθεια στο λαό, να πάρουν αποφάσεις ευθύνης και να αναπροσαρμόσουν την πορεία του αγώνα». (σελ.547).

Με την διαρκή έρευνά του στα πολύ κρίσιμα χρόνια του κυπριακού, με πλούσιες ιστορικές πηγές, ορθολογικές κριτικές παρατηρήσεις, με ήπια και λελογισμένη κριτική ματιά ο Χατζηδημητρίου συμβάλλει καθοριστικά στην κατάρριψη πολλών μύθων γύρω από το κυπριακό πρόβλημα. Λίγοι έχουν το δύναμη να αποτιμήσουν την περίοδο εκείνη (αλλά και την μετέπειτα) όπως ο Χατζηδημητρίου, με βάση τα αποτελέσματα των πολιτικών που ασκήθηκαν και των πολιτικών αποφάσεων που ελήφθησαν. Σε αυτά τα θέματα, τα εθνικά, η αλήθεια δύσκολα αποκαλύπτεται και δύσκολα γίνεται αποδεκτή. Χρειάζεται αρετή, γνώση και θάρρος, απόσταση από την τότε προσωπική, συναισθηματική και πολιτική εμπλοκή.

Οι εθνικοί μύθοι είναι ανθεκτικοί, διαιωνίζονται, διότι είναι αρεστοί και δίνουν εύκολες και βολικές συναισθηματικά και εθνικά απαντήσεις σε δύσκολα και πολυσύνθετα προβλήματα. Διότι υποκρύπτουν  εδραιωμένες ιδεολογικές προτιμήσεις και προκαταλήψεις. Ασφαλώς, τα επίμαχα σημεία θα παραμένουν πάντα υπό αμφισβήτηση και διαμάχη ιδιαίτερα από ακραίες οπτικές γωνίες. Είναι όμως ιστορικό γεγονός ότι οι ακραίες συμπεριφορές, οι διχασμοί και οι εγκληματικές κινήσεις στην εσωτερική και διεθνή σκακιέρα επηρέασαν και στο παρελθόν την κοινή γνώμη και στις δυο χώρες, έβλαψαν τα εθνικά συμφέροντα και οδήγησαν αργότερα σε ανεπανόρθωτες καταστροφές, όπως στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974. Η επίλυση του εσωτερικού προβλήματος διακυβέρνησης με την de facto πλέον διχοτόμηση της νήσου, παραμένει ακόμα ζητούμενο.

Ο Τάκης Χατζηδημητρίου γεννήθηκε στη Λευκωσία το 1934. Ήταν δραστήριος πολιτικά τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα όπου σπούδασε οδοντίατρος. Το 1969 ήταν ένα από τα ιδρυτικά στελέχη του κόμματος Ενιαία Δημοκρατική Ένωση Κέντρου (ΕΔΕΚ ), κόμμα με σοσιαλιστικό και δημοκρατικό προσανατολισμό. Διετέλεσε βουλευτής για τέσσερεις θητείες, από το 1976 έως το 2001, γενικός γραμματέας και αντιπρόεδρος του κόμματος. Αποχώρησε από το κόμμα το 2004 έχοντας αγεφύρωτες διαφωνίες. Συγγραφέας πολλών πολιτικών και πολιτιστικών βιβλίων, φανατικός ευρωπαϊστής, ενεργός πολίτης με μεγάλη προσφορά στη χώρα του έχει δικαίως τιμηθεί με το Μετάλλιο «Εξαίρετης Προσφοράς» από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας το 2022. Του εύχεται κανείς να συνεχίσει το έργο του με την ίδια τόλμη.

«Ο Τάκης Χατζηδημητρίου είναι μία ξεχωριστή φυσιογνωμία της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας της Κύπρου. Πολιτικός αλλά και

πολιτικός στοχαστής με πλούσιο συγγραφικό έργο, Έλληνας με

άποψη για τον Ελληνισμό ως ευρύχωρο πολιτισμό, Κύπριος που

κατανοεί την ουσία του εκτός των ορίων του Ελληνικού κράτους

Ελληνισμού, και Ευρωπαίος που οραματίζεται μια πολυπολιτισμική

Κύπρο»,  σημείωσε επιγραμματικά για τον συγγραφέα η πρέσβης επί τιμή Αικατερίνη Μπούρα που συμμετείχε στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου στο βιβλιοπωλείο ΙΑΝΟΣ στις 5/4/2024.

«Η  τριλογία για την ιστορία της Κύπρου από την δεκαετία 1950 μέχρι το

1967, είναι το καταστάλαγμα εμπειρίας από τα 70 και πλέον χρόνια

παρουσίας στο πολιτικό γίγνεσθαι, δεν είναι όμως έργο

αυτοβιογραφικό αλλά αποτέλεσμα μελέτης και έρευνας την οποία

παραδίδει ως παρακαταθήκη στις γενιές του μέλλοντος», επισήμανε η ίδια.

Μόνο φανατισμένοι πολιτικοί αντίπαλοι και  ζηλωτές ακραίου εθνικισμού, επικίνδυνοι σωβινιστές με δορά «πατριωτών» θα μπορούσαν να διαφωνήσουν με μια τέτοια ακριβοδίκαιη διαπίστωση που αποτελεί στην ουσία πραγματικό έπαινο μιας μακρόχρονης πορείας ατομικής και εθνικής αυτογνωσίας που εξιστορεί με τόσα στοιχεία, φρόνηση, τόλμη και ειλικρίνεια ο Τάκης  Χατζηδημητρίου.