Πολύς λόγος γίνεται για τις ανισότητες, στις οποίες κάποιοι αποδίδουν τα δεινά του σημερινού κόσμου. Εκτεταμένη αρθρογραφία καταγγέλλει την υπερσυγκέντρωση ή την «παγκόσμια πρόκληση» του χρήματος. Πράγματι, περίπου του 1% του πληθυσμού κατέχει σχεδόν τον μισό παγκόσμιο πλούτο, ενώ οι πολύ πλούσιοι αυξάνονται. Ωστόσο, οι πολύ φτωχοί ελαττώνονται. Τo ποσοστό της ακραίας φτώχειας έχει μειωθεί πάνω από 50% τα τελευταία 30 χρόνια, αν και τα 800 εκατομμύρια ανθρώπων που ζουν με λιγότερα από 1,90 δολάρια την ημέρα αυξήθηκαν περίπου κατά 10% λόγω πανδημίας. Ο στόχος του ΟΗΕ  για εξάλειψη της ακραίας φτώχειας ως το 2030 θεωρείται εφικτός. 

Από την Αρχαιότητα, η κοινωνική δικαιοσύνη και η σύνδεσή της με την κατανομή του πλούτου απασχολούν τους στοχαστές. Η ιδέα ενός εξισωτισμού προς τα κάτω και μια αντιπάθεια προς τους πλούσιους έχουν και θρησκευτική πνοή, αφού είναι ευκολότερο «κάμηλον δια τρυπήματος ραφίδος διελθείν ή πλούσιον εις την βασιλείαν του Θεού εισελθείν». 

Ο Αμερικανός φιλόσοφος Rawls θέτει θεωρητικές αρχές δικαιοσύνης, σύμφωνα με τις οποίες οι ανισότητες ρυθμίζονται ώστε να είναι για το καλό όλων, με ιδιαίτερη μέριμνα για τους πιο αδύναμους. Οι πολίτες, με αμοιβαία αναγνώριση της ελευθερίας τους, είναι ικανοί, μέσω κυρίως της ορθολογικής σκέψης παρά της ηθικής, να μοιράσουν τα κοινωνικά οφέλη και βάρη. Ζητούμενο η συμφωνία σε ένα δίκαιο και επωφελή για όλους κοινωνικό διακανονισμό, χωρίς εκ των προτέρων να γνωρίζει κανείς την θέση που θα κατέχει ο ίδιος στην κοινωνία. Κατά την κατηγορική προσταγή του Kant, οφείλουμε να πράττουμε με βάση εκείνη την αρχή που θα θέλαμε να καταστεί καθολικός νόμος. Η ισότητα, με την έννοια ότι οι κανόνες είναι ίδιοι για όλους, συνιστά ένα καθολικό αίτημα δικαιοσύνης. 

Ισότητες

Η σκέψη του Διαφωτισμού αναδεικνύει την ισότητα ως μια βασική αξία. Η Αμερικανική Διακήρυξη Ανεξαρτησίας δηλώνει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν πλασθεί ίσοι και ανεξάρτητοι, με αναλλοίωτα δικαιώματα την ζωή, την ελευθερία και την επιδίωξη ευτυχίας. Η Γαλλική Επανάσταση επαγγέλλεται ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη. Η  ισότητα όλων απέναντι στους νόμους είναι γενικά αποδεκτή, ωστόσο μια άλλη ερμηνεία της είναι η ισοκατανομή όλων των αγαθών σε όλους. Υπάρχει διαφορά μεταξύ ισότητας στην αφετηρία και ισότητας στον τερματισμό.

Οι άνθρωποι είναι άνισοι μεταξύ τους, γεννιούνται με διαφορετικές ικανότητες. Το αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης ικανοποιείται όταν όλοι έχουν ίσες ευκαιρίες και η ισονομία δεν παραβιάζεται από προνόμια. Η δίκαιη αντιμετώπιση ανθρώπων με διαφορετικές  ικανότητες οδηγεί κατά κανόνα σε ανισότητα αμοιβών. Τα πλεονεκτήματα που ορθώς απολαμβάνουν οι πιο ικανοί, μπορούν να συνδυάζονται με την παροχή τουλάχιστον των βασικών αγαθών στους πιο αδύναμους, ώστε να αποφεύγεται η ακραία στέρηση. 

Η ισότητα στις ευκαιρίες είναι δύσκολη. Παιδιά που μεγαλώνουν σε ευνοϊκό περιβάλλον γίνονται πιο εύκολα ικανοί και εύποροι πολίτες, ενώ άλλα παιδιά έχουν χειρότερες προοπτικές. Όσο κι αν η πολιτεία μεριμνά για την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών, είναι φυσικό οι οικογένειες, για να βοηθήσουν τα παιδιά, να προσφέρουν πλεονεκτήματα, όπως οικονομικά μέσα ή ώθηση από ένα οικογενειακό περιβάλλον υψηλού επιπέδου.  Προκαλούνται λοιπόν ανισότητες που δυσκολεύουν την κοινωνική συνοχή. Πολλοί  αισθάνονται παραγκωνισμένοι, διότι δεν διαθέτουν προσόντα για να διεκδικήσουν υψηλές αμοιβές ή θέσεις. Ένας τρόπος αντιμετώπισης κάποιων ανισοτήτων είναι οι θετικές διακρίσεις, π.χ. οι ποσοστώσεις για έγχρωμους, γυναίκες, μειονότητες κ.λπ. Εν τούτοις, η πριμοδότηση  ατόμων με μειωμένα προσόντα εις βάρος όσων διαθέτουν καλύτερα φυσικά ή κοινωνικά εφόδια τραυματίζει το κοινό αίσθημα δικαιοσύνης ενώ, παράλληλα, υπονομεύει το μακροπρόθεσμο καλό όλων.   

Αγαθά 

Η μεγάλη ανισότητα στα εισοδήματα δεν συνεπάγεται απαραίτητα και ανάλογη ανισότητα στην κατανάλωση αγαθών. Π.χ. όταν κάποιος πολύ πλούσιος διπλασιάζει τα εισοδήματά του, συνήθως η κατανάλωσή του δεν διπλασιάζεται, αφού ήδη διαθέτει πολλά προϊόντα που επιθυμεί . Όταν το πλεόνασμα επενδύεται και δεν ανοίγει την ψαλίδα σε ό,τι αφορά την κατανάλωση αγαθών, οι ανισότητες εισοδημάτων δεν είναι πρωτεύον κοινωνικό πρόβλημα, εκτός αν επιβεβαιωθεί με συγκεκριμένα στοιχεία πως η αύξηση της οικονομικής ανισότητας προκαλεί μεγαλύτερη ανέχεια. Η πραγματικότητα δείχνει ότι, παρά την διεθνή αύξηση των ανισοτήτων, η ακραία φτώχεια, π.χ. η πείνα, μειώνεται, τόσο σε απόλυτους αριθμούς όσο και σε ποσοστά, ενώ επεκτείνονται δικαιώματα σε υγεία, εκπαίδευση, συντάξεις, άδειες, υποτροφίες κ.λπ. Κάποιες αρνητικές βραχυπρόθεσμες διακυμάνσεις δεν αλλάζουν τις θετικές μακροχρόνιες τάσεις.

Η ισοκατανομή είναι επιβεβλημένη για πρωταρχικά αγαθά, ώστε κανείς να μην τα στερείται. Τροφή, στέγη, ασφάλεια, υγεία, εκπαίδευση  πρέπει να είναι εγγυημένες για όλους, προς όφελος του καθενός αλλά και του κοινωνικού συνόλου. Ο παγκόσμιος πολιτισμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων προσθέτει σε αυτά την αξιοπρέπεια, την ελευθερία συνείδησης, την ιδιοκτησία και πολιτικά δικαιώματα όπως ελευθερία λόγου και συνάθροισης, προστασία από αυθαίρετη σύλληψη, ψήφος και διεκδίκηση αξιωμάτων. 

Πάντως, σε ένα κόσμο που τροποποιείται συνεχώς από τον άνθρωπο, η έννοια των αγαθών εξελίσσεται. Π.χ. σήμερα, το αγαθό της επικοινωνίας και διάδοσης πληροφορίας είναι τεχνικά  προσβάσιμο σε πολλούς, δεδομένου ότι έχει πολλαπλασιασθεί ο αριθμός απλών και έξυπνων κινητών τηλεφώνων, ήδη φθάνει αντίστοιχα στο διπλάσιο και στο μισό του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ γύρω στα 2/3 των ανθρώπων έχουν κάποια πρόσβαση στο διαδίκτυο. Η δυνατότητα του καθενός να πληροφορεί, επομένως η διαθεσιμότητα κάθε αναξιόπιστου στοιχείου σε όλους, όπως ήδη γίνεται στα κοινωνικά δίκτυα, έχει ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα ένα τεράστιο κύμα από ψευδείς πληροφορίες. Έτσι, η αξιοποίηση του αγαθού της διάδοσης  πληροφορίας χωρίς έλεγχο γεννά ένα αρνητικό κοινωνικό αποτέλεσμα.

Πλούτος 

Το πλεόνασμα πλούτου διοχετεύεται σε επενδύσεις, ανεξάρτητα από το αν τα χρήματα είναι δημόσια ή ιδιωτικά. Επιχειρήσεις δημιουργούν εκατομμύρια θέσεις εργασίας, προάγουν την καινοτομία και την εξειδίκευση και συντελούν στην ανάδυση μιας ευρείας παγκόσμιας μεσαίας τάξης. Πότε είναι πιο διαφανές και αποτελεσματικό ένα σύστημα διαχείρισης του πλούτου, όταν οι άνθρωποι που επενδύουν και ελέγχουν είναι οι ίδιοι ή όταν οι ιδιώτες αποφασίζουν και επενδύουν, ενώ οι δημόσιες δομές ελέγχουν; Σε ό,τι αφορά τις επενδύσεις κοινής ωφέλειας, που παραδοσιακά γίνονται από κρατικές δομές, πληθαίνουν τα παραδείγματα όπου ιδιώτες εκατομμυριούχοι παίρνουν θετικές και τελεσφόρες πρωτοβουλίες. Οι εμπειρίες των τελευταίων δεκαετιών έχουν δείξει ότι συχνά η κρατική διαχείριση αστοχεί, εν μέρει επειδή δημιουργείται και εμπλέκεται στις επενδυτικές αποφάσεις ένας προβληματικός και συχνά ιδιοτελής γραφειοκρατικός μηχανισμός, ο οποίος μάλιστα εξελίσσεται σε νομενκλατούρα. 

Πάντως, στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες, παρατηρούνται μεθοδεύσεις με τις οποίες μεγάλος πλούτος φοροδιαφεύγει, αφού κάποιοι δισεκατομμυριούχοι φορολογούνται με συντελεστές χαμηλότερους από την πλειονότητα των πολιτών. Προφανώς, μια δίκαιη κοινωνία οφείλει να διορθώνει τέτοιες στρεβλώσεις. Ωστόσο, ακόμα και η κλιμακωτή φορολόγηση των εισοδημάτων εμπεριέχει στοιχεία αδικίας, αφού δεν επιβαρύνονται όλοι με ίδιο συντελεστή φόρου. 

Ταυτότητες 

Σήμερα, ο λόγος περί ανισοτήτων επεκτείνεται σε ζητήματα μειονοτήτων και υπερτονίζει τις ξεχωριστές ταυτότητες. Εκτός από τις οικονομικές, προβάλλονται οι ανισότητες λόγω φυλής, θρησκείας, φύλου, σεξουαλικών προτιμήσεων κ.λπ. Η μόδα «woke» ξεκινά από ευαισθησία για τις φυλετικές διακρίσεις και καταλήγει σε ταυτοτικές διεκδικήσεις διαφόρων μειονοτικών ομάδων που απαιτούν να υπάρχουν ειδικές μορφές κοινωνικής δικαιοσύνης, με βάση την ακραία πολιτική ορθότητα.

Παραδόξως, οι συζητήσεις περί ανισοτήτων πολλαπλασιάζονται σε μια εποχή όπου το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού σε συνθήκες ακραίας φτώχειας μειώνεται, ενώ τα δικαιώματα διαφόρων μειονοτήτων αναγνωρίζονται περισσότερο. Ο Tocqueville είχε διαβλέψει ότι όταν βελτιώνεται η κατάσταση μιας κοινωνίας, τα προβλήματα, αν και ελαττώνονται, φαίνονται μεγαλύτερα. Π.χ. το αντιρατσιστικό κίνημα γιγαντώνεται, ενώ ο ρατσισμός στην αμερικανική και σε όλες τις δυτικές κοινωνίες μειώνεται. Σύμφωνα με τον Kaufmann, το φαινόμενο οφείλεται μάλλον σε αλλαγές των αντιλήψεων περί ρατσισμού, παρά σε αύξηση των εκδηλώσεών του. Αυτό που έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια είναι οι ευαισθησίες σημαντικού μέρους της κοινωνίας για το τί θεωρείται διάκριση, οι οποίες καταλήγουν σε υπερβολές. 

Αξιοκρατία

Στον φυσικό κόσμο επικρατεί ο ικανότερος, η εφαρμογή κοινωνικής αξιοκρατίας αμφισβητείται από πολλούς, ενώ ο κοινωνικός δαρβινισμός θεωρείται ακραία ιδεολογία. Η ανισότητα στην αμοιβή συναντά πιο εύκολη κοινωνική αποδοχή, όταν επωφελείται κάποιος άξιος που έχει ικανότητες ή καταβάλλει μεγαλύτερη προσπάθεια. Λιγότερο  αποδεκτή είναι η ανισότητα όταν οφείλεται σε κληρονομιά, σε τύχη ή σε κοινωνικά πλεονεκτήματα που υπονομεύουν την έννοια της αξιοκρατίας ως δικαιοσύνη. 

Μια άλλη μορφή κοινωνικής αδικίας εμφανίζεται όταν δεν επιβραβεύονται ικανοποιητικά τα επιτεύγματα των ικανότερων. Τα δημιουργικά και τα χαρισματικά άτομα αισθάνονται αδικημένα, αν η αξία τους δεν ανταμείβεται επαρκώς. Σημαντικά ζημιώνεται και το κοινωνικό σύνολο, αφού χάνει την δυνητική συνεισφορά τους. 

Αναπόφευκτο επακόλουθο της αξιοκρατίας είναι η ιεραρχία. Στην Άπω Ανατολή, η πολιτιστική παράδοση ευνοεί ισχυρότερη προώθηση των πιο ικανών, ενώ στην Δύση είναι μεγαλύτερη η μέριμνα για τους αδύναμους. Αντιεξουσιαστικές ή αντισυστημικές απόψεις προτείνουν ένα μετα-αξιοκρατικό κόσμο, όπου οι άνθρωποι θα αξιολογούνται ανάλογα όχι μόνο με την ευφυία, τις γνώσεις ή την απόδοση αλλά την φαντασία, την ευαισθησία ή τις δικές τους ειδικές ικανότητες. Αν π.χ. η πανεπιστημιακή εκπαίδευση, αντί να προάγει την ιεραρχία γνώσης και κριτικής σκέψης, έδινε μεγάλο βάρος στην ενσυναίσθηση, θα συνεισέφερε σε μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. Ο κόσμος θα είχε λιγότερους περιθωριοποιημένους, αλλά με τίμημα χαμηλότερη παραγωγικότητα και ανάπτυξη.

Νέο-μαρξισμός

Ιδιαίτερη απήχηση έχει τα τελευταία χρόνια η θεώρηση του Piketty. Στιγματίζει την αυξανόμενη ανισότητα, προσπερνά το βασικό εγγυημένο εισόδημα και εστιάζει σε υπέρβαση  του καπιταλισμού, αναδιανομή πλούτου και γνώσης και εξισωτισμό με κοινωνική ιδιοκτησία. Δεν αρκεί η αξιοκρατία, μια πιο δίκαιη κοινωνία οικοδομείται μόνον αν ξεπερασθεί η ιδιωτική περιουσία. Η ιδιοκτησία πρέπει να είναι προσωρινή, αποτελεί κοινωνική κατασκευή χρήσιμη μόνον εφόσον συνοδεύεται από νομικούς, δημοσιονομικούς και κοινωνικούς θεσμούς που αποτρέπουν την συγκέντρωση πλούτου και εξουσίας. Πέρα από ένα επίπεδο περιουσίας, ο καθένας να επιστρέφει στην συλλογικότητα όσα επιπλέον κατέχει. Προτείνει ένα σύστημα συμμετοχικού σοσιαλισμού, με ευρεία αναδιανομή, με υψηλότατη φορολόγηση των πλουσίων και μεταφορά στους μη έχοντες. Περιουσιακά στοιχεία, κυρίως τα κεφαλαιουχικά αγαθά, όπως εγκαταστάσεις, εργοστάσια κ.λπ. περνούν σε συλλογική ιδιοκτησία και οι εκατομμυριούχοι εξαφανίζονται. Παράλληλα με την υψηλή φορολόγηση των μεγάλων εισοδημάτων και περιουσιών, προτείνεται η συνδιαχείριση των επιχειρήσεων και μια κοινωνική κληρονομιά για όλους τους νέους. Η επιβολή εφάπαξ φόρου 5% στους πιο πλούσιους θα ενίσχυε άμεσα τα δημόσια οικονομικά, προς όφελος όλης της κοινωνίας.

Συμπερασματικά

Ο εξισωτικός λόγος για τις οικονομικές ανισότητες εμμένει μάλλον σε ιδεολογία κατά του πλούτου, παρά στην έμπρακτη καταπολέμηση της φτώχειας. Η εξαφάνιση της ανισότητας φαίνεται να ενδιαφέρει περισσότερο από την ικανοποίηση των αναγκών. Ο Piketty π.χ. δίνει μικρή σημασία στην κάλυψη των φτωχών με μέτρα όπως το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που μειώνει καθοριστικά την στέρηση. Το σύνθημα «να πάρουμε πολλά από αυτούς που έχουν και να δώσουμε σε αυτούς που δεν έχουν» ήταν ανέκαθεν δημοφιλές, δεδομένου ότι οι δεύτεροι είναι πάντα περισσότεροι. Θεωρητικά διατυπώνεται «από τον καθένα κατά τις ικανότητές του, στον καθένα κατά τις ανάγκες του». 

Μια ευρεία αναδιανομή πλούτου μεταξύ ανθρώπων με διαφορετικές δυνατότητες είναι αδύνατη χωρίς σκληρό εξαναγκασμό, άρα κίνδυνο αυταρχικών καταστάσεων. Η ισοπέδωση περιουσιών πιθανώς θα ανέστειλε την οικονομική ανάπτυξη, άρα υπονομεύεται και η κοινωνική πρόνοια. 

Η πρόταση αναδιανομής υποτιμά την δύναμη της υλικής ανταμοιβής για την παραγωγή κοινωνικού πλούτου. Η  αξιοποίηση των ικανότερων χρειάζεται ανάλογα κίνητρα. Ως  αντάλλαγμα προσφέρει ανάπτυξη, προς όφελος του συνόλου και της κοινωνικής πρόνοιας. Σε μια κοινωνία προόδου, η ικανότητα και η αποδοτικότητα κάποιων ατόμων θαυμάζονται, αντίθετα με την θρησκευτική παρότρυνση «Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι».

Ανισότητες ξεφυτρώνουν από παντού και γεννούν ιδεολογικά ερωτήματα. Φενάκη το γενικευμένο κυνήγι τους, φέρνει στον νου τον Δον Κιχώτη να κυνηγά ανεμομύλους.

Για να μάθετε περισσότερα:

https://www.liberation.fr/debats/2019/09/11/thomas-piketty-chaque-societe-invente-un-recit-ideologique-pour-justifier-ses-inegalites_1750740?xtor=EPR-450206&utm_source=newsletter&utm_medium=email&utm_campaign=quot

http://www.equityforchildren.org/wp-content/uploads/2013/07/FinalPaper-EquityandSocialJustice-AnIntroduction-1.pdf

http://www.vostroknutov.com/pdfs/vostroknutovetalJN2012.pdf

https://www.sneps.net/

https://www.tanea.gr/print/2021/01/07/opinions/ti-einai-i-anisotita/

Cyrielle Poiraud (2018). Egalité et justice sociale : une approche philosophique. Université de Strasbourg (English) 

Πηγή: booksjournal.gr