Τόσο στην Ελλάδα όσο και στο διεθνές πεδίο καταγράφεται υψηλού επιπέδου κρίση ως προς την εμπιστοσύνη των πολιτών στην δημοκρατική και στην πολιτική λειτουργία, η οποία στην προοπτική του χρόνου, εάν δεν αντιμετωπισθεί, θα οδηγήσει στην διαμόρφωση δύσκολα διαχειρίσιμων πολιτικών συνθηκών.
Σε πολλές χώρες αυτό εκφράζεται με την άνοδο της ακροδεξιάς και την αποστασιοποίηση των πολιτών από την πολιτική λειτουργία με παράλληλη συρρίκνωση της εμπιστοσύνης στην δημοκρατία, όπως λειτουργεί τώρα. Ιδιαιτέρως επικίνδυνη είναι αυτή η προοπτική για την συνοχή και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διότι συνδυάζεται με τον εθνικισμό.
Τα εμπειρικά ευρήματα από δυο έρευνες, που έγιναν σε δυο ευρωπαϊκές χώρες, στην Γερμανία και στην Ελλάδα, είναι αποκαλυπτικά.
Σύμφωνα με έρευνα για λογαριασμό του Ιδρύματος Körber-Stiftung στο Αμβούργο στη Γερμανία για την εμπιστοσύνη στην δημοκρατία το καλοκαίρι (Ιούνιο και Ιούλιο) το 2023 το 54% των ερωτηθέντων εμπιστεύονται την δημοκρατική λειτουργία από ελάχιστα έως λίγο. Επίσης έχει μειωθεί ακόμη περισσότερο η εμπιστοσύνη στα κόμματα.
Στην έρευνα το τυχαίο αντιπροσωπευτικό δείγμα ήταν 1.113 ενήλικες. Το 90% από αυτούς είπε, ότι είναι σημαντικά για την δημοκρατική λειτουργία η ζωή με ελευθερία, η ισότητα απέναντι στο νόμο και το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση και συμμετοχή σε ελεύθερες και «μυστικές» εκλογές.
Το 71% θεωρεί, ότι οι πολιτικοί «ζουν στον δικό τους κόσμο». Το 46% πιστεύει, ότι δεν υπάρχει δικαιοσύνη στην Γερμανία, ενώ το 86% θα επιθυμούσε πιο ενεργή συμμετοχή στην λήψη σημαντικών πολιτικών αποφάσεων.
Στην Ελλάδα το Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή Eteron στην συγκυρία των εκλογών το 2023 πραγματοποίησε την έρευνα «Η ακτινογραφία των ψηφοφόρων: Ιδεολογίες, αξίες, τοποθετήσεις» σε δείγμα 4.182 ατόμων, η οποία εξετάζει τις απόψεις των Ελλήνων για την πολιτική, τους θεσμούς, την δημοκρατία και μεγάλα ιδεολογικά και αξιακά ζητήματα, που απασχολούν τον δημόσιο διάλογο.
Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας το 83% των πολιτών συμφωνεί, ότι η κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα, ενώ το 13,3% διαφωνεί. Ως προς την ικανοποίηση όμως για τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας στην Ελλάδα το 69,7% εκφράζει δυσαρέσκεια. Μόνο το 29,9% είναι ικανοποιημένο.
Το πολιτικό σύστημα καταγράφει χαμηλά ποσοστά εμπιστοσύνης, ενώ «ένας οιονεί αντιδημοκρατικός πυρήνας, που υπερβαίνει το 10%, είναι διακριτός στο εσωτερικό του». Επίσης το 78,6% των ερωτηθέντων θεωρεί, ότι η δημοκρατία θα ήταν καλύτερη, αν συμμετείχαν περισσότερο οι πολίτες μέσα από λαϊκές συνελεύσεις και δημοψηφίσματα.
Έχει πολύ ενδιαφέρον, ότι και στις δυο έρευνες, τόσο στην Γερμανία όσο και στην Ελλάδα, οι πολίτες δεν είναι ικανοποιημένοι από την δημοκρατική και την πολιτική λειτουργία, ενώ παράλληλα θεωρούν, ότι η πιο ενεργός συμμετοχή τους σε θεσμικές διαδικασίες, θα έχει θετικές επιπτώσεις.
Αυτό δείχνει, ότι το πολιτικό σύστημα στο πλαίσιο διαχείρισης της δυναμικής της εξέλιξης δεν συμβάλλει στην οικοδόμηση λειτουργικών ισορροπιών μεταξύ των κοινωνικών συστημάτων (π.χ. οικονομικό, εργασιακό, επιστημονικό κ.λ.π.) με σημείο αναφοράς το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον. Κυρίαρχο κριτήριο για την λήψη πολιτικών αποφάσεων είναι το συστημικό συμφέρον, ακόμη και αν αυτή η οπτική εργαλειοποιεί την ανθρώπινη οντότητα και έχει πολύ αρνητικές παρενέργειες.
Αποτέλεσμα αυτής της κατεύθυνσης της πορείας των κοινωνιών είναι ακόμη και η υποκατάσταση των κοινωνικών αξιών με μονοδιάστατα καταναλωτικά πρότυπα, τα οποία κινούνται με λογική κοινωνίας του θεάματος (το θέαμα, δηλαδή η εμφάνιση και η εντύπωση, που προκαλεί, προσδίδει νόημα στην ζωή του ανθρώπου), χωρίς να λαμβάνεται υπόψη, ότι με αυτό τον τρόπο αποδυναμώνεται η κοινωνική συνοχή, διότι δεν καλλιεργούνται η ενσυναίσθηση και η κοινωνική συνείδηση και ευθύνη.
Το πρόβλημα γίνεται ακόμη μεγαλύτερο, αν συνυπολογισθεί, ότι οι ανάγκες της κοινωνίας αλλάζουν στο πλαίσιο της δυναμικής της εξέλιξης, η οποία έχει επιπτώσεις στην ανθρώπινη οντότητα, όπως για παράδειγμα η ψηφιακή τεχνολογία και η εικονική εκδοχή της πραγματικότητας, που παρουσιάζει, σε συνάρτηση με την ταχύτατη ροή του χρόνου και τις ανάγκες της κοινωνίας και των ανθρώπων.
Τον Ιούλιο του 2023 η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία εξέδωσε προειδοποιήσεις για την ψυχική υγεία, σύμφωνα με τις οποίες «η ενασχόληση των νέων με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αυξάνεται και αυτή η άνοδος σχετίζεται με την πτώση της ψυχικής τους ευεξίας».
Ερευνητές στο πανεπιστήμιο της Αϊόβα στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στο πλαίσιο ενός πειράματος διάρκειας δυο εβδομάδων με 230 φοιτητές διαπίστωσαν, ότι μετά τον περιορισμό της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε 30 λεπτά την ημέρα μειώθηκε το άγχος, η κατάθλιψη, η μοναξιά και ο φόβος, ενώ διαμόρφωσαν θετικά συναισθήματα.
Το πολιτικό σύστημα και ιδιαιτέρως η κυβερνητική του εκδοχή όχι μόνο δεν ασχολούνται με αυτό το πρόβλημα, αλλά χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την προώθηση πολιτικών επιλογών στο πλαίσιο της επικοινωνιακής τους πρακτικής. Ιδιαιτέρως σε προεκλογικές περιόδους επενδύουν σε αυτό τον τρόπο πολιτικής επικοινωνίας, αν και υποτίθεται, ότι προωθούν το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον.
Με αυτά τα δεδομένα πληρούνται οι προϋποθέσεις για την υπέρβαση της κρίσης εμπιστοσύνης στην δημοκρατική και πολιτική λειτουργία; Η απάντηση είναι αρνητική, αν ληφθούν υπόψη τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά της πραγματικότητας.
Από το ένα μέρος το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης σε συνδυασμό με την πολυπλοκότητα, που παράγει η παγκοσμιοποίηση, την ταχύτητα της δυναμικής της εξέλιξης και την δύσκολα επεξεργάσιμη πραγματικότητα από τον απλό πολίτη (δεν διαθέτει τα αναγκαία μεθοδολογικά εργαλεία ούτε τον απαραίτητο χρόνο) και από το άλλο μέρος η αδήριτη ανάγκη λήψης πολιτικών αποφάσεων σε πραγματικό χρόνο, οι οποίες έχουν μακροπρόθεσμη προοπτική, διαμορφώνουν μια πολύ «δύσκολη εξίσωση», διότι η πραγματικότητα οριοθετείται από αντιφατικές παραμέτρους.
Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι, ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα προκάλεσε την κλιματική αλλαγή με τον μη μακροπρόθεσμο σχεδιασμό της πορείας των κοινωνικών συστημάτων και την έλλειψη λειτουργικής ισορροπίας μεταξύ τους, χωρίς να γίνονται οι αναγκαίες αλλαγές, ώστε να αποκατασταθούν βιώσιμες συνθήκες στην προοπτική του χρόνου. Οι πλημμύρες στην Θεσσαλία τον Σεπτέμβριο του 2023 και η διαχείριση τους το πιστοποιούν με τον καλύτερο τρόπο.
Πρέπει να γίνουν βαθιές τομές και αλλαγές στο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης και στον τρόπο ζωής των ανθρώπων και αυτό θα είναι πολύ επώδυνο, διότι μέχρι τώρα δεν προωθείται η αξιοποίηση του ορθολογισμού ως βασικού εργαλείου των πολιτών για την προώθηση, διαχείριση και πραγμάτωση του ανθρώπινου και του κοινωνικού συμφέροντος.
Παράλληλα η διαχείριση της δυναμικής της εξέλιξης στο πλαίσιο του ισχύοντος συστήματος οργάνωσης και λειτουργίας των κοινωνιών δεν στηρίζεται στην πολυδιάστατη και σε βάθος ενημέρωση των πολιτών, ώστε να μπορούν να λειτουργούν ως ατομικά και συλλογικά υποκείμενα, αλλά στην καλλιέργεια προτύπων ζωής, που τους απομακρύνουν από την συλλογική ενεργοποίηση και την ανάλογη πολιτική στάση.
Αυτές οι συνθήκες κρίσης εμπιστοσύνης στη δημοκρατική και πολιτική λειτουργία πρέπει να αλλάξουν άμεσα, διότι η ροή του χρόνου κινείται με μεγάλη ταχύτητα και διαμορφώνεται μια όλο και πιο σύνθετη πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει, ότι η καθυστέρηση στη λήψη των αναγκαίων αποφάσεων αυξάνει τις ανισορροπίες, ενώ προσθέτει κινδύνους και αδιέξοδα.