Σίγουρα η βιομηχανική επανάσταση συνέβαλε στην διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την δημιουργία μεγάλων αστικών κέντρων και σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες (π.χ καταναλωτικά πρότυπα, αδυναμία σφαιρικής και σε βάθος ανάλυσης και κατανόησης της πολύπλοκης πραγματικότητας από τον μεμονωμένο πολίτη, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.λ.π.) στην μαζοποίηση των κοινωνιών.
Βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής μάζας είναι η παρορμητική συμπεριφορά με κυρίαρχη την συναισθηματική επιρροή, η μη ορθολογική λειτουργία με επακόλουθο την μετατροπή της σε εύκολο θύμα της χειραγώγησης και της δρομολόγησης στοχευμένων στάσεων.
Με την πάροδο του χρόνου διαμορφώθηκαν συνθήκες, οι οποίες διευκόλυναν την σταδιακή απομάκρυνση του πολίτη από την δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού των ορίων της ελεύθερης βούλησης. Βασικά εργαλεία για την παγίωση αυτής της κατάστασης είναι από το ένα μέρος η λειτουργία της ενημέρωσης, αφού η ατομική αντιληπτική δυνατότητα βασίζεται κυρίως στην ροή πληροφοριών και όχι στην άμεση επαφή με τα γεγονότα και από το άλλο η απουσία κοινωνικών δομών, οι οποίες συνδέουν τον πολίτη με το γίγνεσθαι στην τοπική κοινωνία, σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο επίσης, ενώ ταυτοχρόνως του επιτρέπουν να λειτουργεί ως υποκείμενο, ατομικό ή συλλογικό.
Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται και η αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας και ιδιαιτέρως της τεχνητής νοημοσύνης, η οποία έχει αρχίσει ήδη να υποκαθιστά τον ανθρώπινο παράγοντα σε αρκετούς τομείς κοινωνικής δραστηριοποίησης, με αποτέλεσμα να τίθενται εύλογα ερωτηματικά σε σχέση με το αξιακό πλαίσιο της λήψης αποφάσεων, όταν δεν μεσολαβεί η ανθρώπινη συνείδηση και βούληση.
Με αυτά τα δεδομένα είναι ερμηνεύσιμο φαινόμενο η αλλοτρίωση ως ατομική ή κοινωνική κατάσταση, στην οποία η φυσική σχέση μεταξύ ανθρώπων, ανθρώπου και εργασίας, ανθρώπου και του προϊόντος της εργασίας ή του ανθρώπου με τον εαυτό του έχει αναιρεθεί ή καταστραφεί.
Κατ` αρχήν ο τομέας του πολιτισμού αντιμετωπίζεται από την πολιτική ως οικονομική παράμετρος και όχι ως πεδίο παραγωγής πολιτισμικών αξιών στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας, στην οποία ζουν και εργάζονται οι πολίτες διεκπεραιώνοντας διάφορους κοινωνικούς ρόλους. Αυτό πιστοποιείται από τα προγράμματα των κομμάτων στον τομέα του πολιτισμού, αλλά και από την ακολουθούμενη πολιτική σε κυβερνητικό επίπεδο.
Οι αξίες δεν διαμορφώνονται στο πλαίσιο της συμβίωσης των πολιτών στην πραγματικότητα της κοινωνίας αναφοράς τους πλέον, αλλά διαχέονται στους πολίτες-καταναλωτές μέσω των προτύπων, με τα οποία βομβαρδίζονται στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος. Και αυτή δεν υπηρετεί τοπικές ανάγκες αλλά αυτές, που έχει η παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
Σταδιακά συντελείται η ισοπέδωση της πολυπολιτισμικότητας. Ο μεμονωμένος πολίτης ταυτοποιείται πολιτισμικά χωρίς αναφορά στην τοπική κοινωνία. Η σχέση του με την παράδοση αποκτά εγκυκλοπαιδικό, φολκλορικό χαρακτήρα. Γι’ αυτό και δεν συμβάλλει στην μετεξέλιξη της. Το παρόν οριοθετείται περισσότερο από την παγκοσμιοποιημένη μόδα, η οποία υπερβαίνει τα όποια τοπικά, εθνικά όρια και καλλιεργεί τον άκρατο καταναλωτισμό ως μέσο για την πρόσδωση ταυτότητας στην ανθρώπινη οντότητα και όχι από τις κοινωνικές διεργασίες σε τοπικό επίπεδο.
Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα της συντελούμενης αλλοτρίωσης με αυτό τον τρόπο είναι τα προωθούμενα πρότυπα για την γυναίκα, τα οποία την παρουσιάζουν ως ηδονιστικό εργαλείο και καταναλωτικό μέσο, ενώ ταυτοχρόνως την μετατρέπουν σε «ρυπογόνο» όργανο με όλα, όσα πρέπει να χρησιμοποιεί για την «περιποίηση» και την εμφάνιση της. Σιγά σιγά βέβαια γενικεύεται αυτή η λογική και σε σχέση με τους άνδρες.
Μόνο που οι γυναίκες δεν αμείβονται όπως οι άνδρες για την ίδια εργασία. Η αμοιβή τους είναι κατώτερη. Σύμφωνα με την Eurostat η διαφορά σε ευρωπαϊκό επίπεδο κατά μέσο όρο είναι 16,2% (2016). Είναι δε πολύ ενδιαφέρον, ότι οι τρεις πρώτες χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση με την μεγαλύτερη διαφορά αμοιβών μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι η Εσθονία (25,3%), η Τσεχία (21,8%) και η «ατμομηχανή» της ευρωπαϊκής οικονομίας η Γερμανία (21,5%).
Ακόμη και στο χώρο της πολιτικής λειτουργίας και της δημοκρατίας η αλλοτρίωση έχει προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, που έχουν αναιρεθεί τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά και έχουν πλέον καθαρά διαδικαστικό ρόλο και περιεχόμενο.
Με την μαζοποίηση των κοινωνιών ο πολίτης μονιμοποίησε την απομάκρυνση του από το πολιτικό γίγνεσθαι και λειτουργεί μόνο ως ψηφοφόρος και νομιμοποιητικός μηχανισμός για την ανάληψη της διαχείρισης της κυβερνητικής εξουσίας από τα κόμματα.
Διάλογος τόσο με τους πολιτικούς φορείς όσο και στο επίπεδο της κοινωνικής βάσης δεν αναπτύσσεται. Γι’ αυτό και η επικοινωνιακή πολιτική βασίζεται στην λογική της κοινωνίας του θεάματος και την αποσπασματική (φαίνεται μόνο ό,τι χωράει στο τηλεοπτικό πλάνο) εικονική αποτύπωση της (σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένης) πραγματικότητας. Σε αυτή την περίπτωση αποφασιστικό ρόλο παίζουν οι μεσολαβητές, δηλαδή ο χειριστής του τηλεοπτικού φακού και ο παρουσιαστής-σχολιαστής. Ο πολίτης περιορίζεται μόνο στην παρακολούθηση του θεάματος.
Όμως ούτε και στο επίπεδο της κοινωνικής βάσης γίνεται διάλογος. Από το ένα μέρος λείπουν οι κατάλληλες γι’ αυτό κοινωνικές δομές, στις οποίες θα συμμετέχουν οι πολίτες, ώστε να διαμορφώνουν γνώμη και να προσδιορίζουν το κοινωνικό συμφέρον οι ίδιοι και όχι εκείνοι, κόμματα και πολιτικό προσωπικό, που τους διαβεβαιώνουν, ότι ήδη το γνωρίζουν και θα το εκφράσουν πολιτικά. Εάν αυτή η διαβεβαίωση γίνει αποδεκτή, τότε οι πολίτες μετατρέπονται σε καταναλωτές πολιτικής και απεμπολούν το αγαθό της έκφρασης και πραγμάτωσης της ελεύθερης βούλησης.
Από το άλλο μέρος είναι δύσκολα προσεγγίσιμη η σύνθετη πραγματικότητα από τον μεμονωμένο πολίτη, διότι και την σφαιρική και σε βάθος ενημέρωση δεν έχει και του λείπουν τα μεθοδολογικά εργαλεία για να την αναλύσει, να την κατανοήσει και να κάνει πολιτικές επιλογές.
Με την προσθήκη της ψηφιακής τεχνολογίας και ιδιαιτέρως της τεχνητής νοημοσύνης και του τρόπου αξιοποίησης τους οι συνθήκες γίνονται ακόμη πιο σύνθετες και καθιστούν την αλλοτρίωση των πολιτών βασική παράμετρο της κοινωνικής πραγματικότητας.
Διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την υποκατάσταση του ανθρώπινου παράγοντα στη λήψη αποφάσεων από την τεχνητή νοημοσύνη. Έχουν πολύ ενδιαφέρον οι επισημάνσεις του Elon Musk, ιδρυτή της Space X και της TESLA, σε ομιλία του, η οποία πραγματοποιήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Μεταξύ άλλων υπογράμμισε, ότι «Η τεχνητή νοημοσύνη είναι πολύ πιο επικίνδυνη από τα πυρηνικά. Συνεπώς γιατί δεν έχουμε καθόλου ρυθμιστική εποπτεία της;» (Καθημερινή online, 12.3.2018).
Σε μικροκλίμακα οι φόβοι του Elon Musk τεκμηριώνονται από την πρακτική κυβερνήσεων όπως της Νότιας Κορέας, που προωθεί την κατασκευή στρατιωτών ρομπότ, ώστε να μην υπάρχει ηθικό πρόβλημα, όταν αφαιρούνται ζωές στις πολεμικές συγκρούσεις.
Η πιθανή ολοκληρωτική επικράτηση του συστημικού πραγματισμού (πάνω από όλα η λειτουργικότητα και η οικονομική απόδοση των κοινωνικών συστημάτων) στις αποφάσεις, οι οποίες δεσμεύουν το μέλλον και εργαλειοποιούν τον άνθρωπο στο πλαίσιο των ρόλων, που διεκπεραιώνει στα διάφορα κοινωνικά συστήματα (εργασιακό, ενόπλων δυνάμεων, πολιτικό κ.λ.π.), θα προκαλέσει επικίνδυνες ανισορροπίες σε σχέση με την βιωσιμότητα των κοινωνιών και του πλανητικού περιβάλλοντος.
Η αλλοτρίωση διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για την αυτοπεριθωριοποίηση του πολίτη και την μετάβαση σε μια εποχή, στην οποία ο ανθρώπινος παράγων τόσο ως ατομικό όσο και ως συλλογικό υποκείμενο με ελεύθερη βούληση θα ακολουθήσουν φθίνουσα πορεία.
Για την αποφυγή αρνητικών εξελίξεων είναι ζωτικής σημασίας ανάγκη η ποιοτική αναβάθμιση της κοινωνίας με την απομάκρυνση της από τις συνθήκες μαζοποίησης, που κυριαρχούν. Το πρώτο βήμα είναι η απόκτηση δυναμικών και χωρίς κομματική επιτροπεία δομών της κοινωνίας πολιτών και η πλαισίωση τους από τον χώρο της επιστημονικής κοινότητας.
Με αυτό τον τρόπο θα καταστεί εφικτός ο ουσιαστικός διάλογος στην κοινωνία, ώστε να προσδιορίζει η ίδια το κοινωνικό συμφέρον και να το εκφράζει στο δημόσιο πεδίο, στο οποίο δραστηριοποιείται το πολιτικό σύστημα. Αυτό σημαίνει, ότι η δημοκρατική λειτουργία θα αποκτήσει περιεχόμενο και ο ρόλος του πολίτη δεν θα είναι τυπικός. Η αρχική κίνηση για την συρρίκνωση της αλλοτρίωσης θα έχει γίνει.