Η πανδημία του κορωνοϊού (Covid-19) ταλαιπωρεί την ανθρωπότητα για περισσότερο από ένα χρόνο με πολύ οδυνηρές επιπτώσεις, οι οποίες διαπερνούν όλους τους τομείς κοινωνικής δραστηριοποίησης με κύριους αποδέκτες το σύστημα υγείας και την οικονομία. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια, ότι πλήττονται μόνο οι συλλογικές μορφές ενεργοποίησης των πολιτών. Πολύ αρνητικές παρενέργειες καταγράφονται και στον τομέα της ψυχολογίας στο ατομικό επίπεδο, ενώ ταυτοχρόνως χάνονται και ζωές.
Αυτές οι συνθήκες «απονευρώνουν» τις κοινωνίες και θέτουν το μοντέλο οργάνωσης τους μπροστά σε μακράς διάρκειας προβλήματα, εάν δεν αναπτυχθούν λειτουργικές δυναμικές πολιτικής και κοινωνικής αντιμετώπισης της πανδημικής πραγματικότητας.
Σε αυτό το πλαίσιο παίζουν σημαντικό ρόλο και οι κοινωνικές αξίες ως προϊόν της κοινωνικής δραστηριοποίησης, οι οποίες οριοθετούν την συμπεριφορά και την στάση των ανθρώπων στην κοινωνική τους λειτουργία.
Όμως στις σύγχρονες μαζοποιημένες κοινωνίες του θεάματος οι κοινωνικές αξίες έχουν υποκατασταθεί από τα πρότυπα, που διοχετεύονται μαζικά από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (συστημικά και κοινωνικής δικτύωσης), χωρίς να ενεργοποιούν επαρκώς την κοινωνική συνείδηση, τον ορθολογισμό και την κριτική σκέψη στην καθημερινή ατομική δραστηριοποίηση των πολιτών.
Εξάλλου η στόχευση των προτύπων είναι η καλλιέργεια ενός τρόπου ζωής, ο οποίος διευρύνει την καταναλωτική οπτική με κύρια επιδίωξη την οικονομική ανάπτυξη. Η ικανοποίηση των βασικών ανθρώπινων αναγκών (π.χ. υγεία, εκπαίδευση, εργασία) καλύπτεται στο μέτρο, που υπηρετεί το μοντέλο κοινωνικής λειτουργίας.
Όταν η ανθρώπινη δραστηριότητα προκαλεί πανδημίες, οι οποίες δεν απειλούν μόνο την ζωή του ανθρώπου αλλά και τον τρόπο κοινωνικής και οικονομικής λειτουργίας στο πλαίσιο του ισχύοντος οργανωτικού μοντέλου, η επίκληση της ατομικής ευθύνης για την αντιμετώπιση των πανδημικών επιπτώσεων δεν αποτελεί κατάλληλο εργαλείο, διότι δεν λαμβάνει υπόψη την κυρίαρχη μονοδιάστατη οπτική του καταναλωτισμού και του ευδαιμονισμού.
Αυτή η οπτική δεν εδράζεται στην κοινωνική συνείδηση και ενσυναίσθηση του ατόμου. Αυτό συνεπάγεται αδυναμία ανάληψης της ατομικής ευθύνης σε λειτουργικό βαθμό για την κοινωνική ευημερία, διότι η επίκληση της αποκτά ηθικολογικό φορτίο χωρίς πρακτική αναφορά.
Ο προσανατολισμός της ατομικής ευθύνης δεν έχει κοινωνική κατεύθυνση, ούτε οριοθετείται από την γνώση και συνειδητοποίηση των κινδύνων, που συνεπάγεται η πανδημία για τους συνανθρώπους με διαφορετικά χαρακτηριστικά ως προς την υγεία και την δυνατότητα υπέρβασης απειλητικών για την ζωή συνθηκών, όπως είναι άτομα με υποκείμενα νοσήματα ή μεγάλης ηλικίας.
Το πολιτικό σύστημα και ιδιαιτέρως η κυβερνητική του εκδοχή πρέπει να συνυπολογίζει αυτά τα δεδομένα, όταν λαμβάνει αποφάσεις ή σχεδιάζει πολιτικές.
Κατ? αρχήν για την ουσιαστική διαχείριση και αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων, όπως η πανδημία του Covid-19, είναι βασική προϋπόθεση η ενημέρωση των πολιτών για τα ανθρωπογενή γενεσιουργά αίτια και τις πολυδιάστατες επιπτώσεις, που έχουν σε βάθος χρόνου στις κοινωνίες, ώστε να συνειδητοποιούν την ανθρώπινη ευθύνη.
Η λήψη πολιτικών αποφάσεων με σημείο αναφοράς την ισορροπία ανάμεσα στα λαμβανόμενα μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας και στην οικονομική δραστηριότητα δεν αφορά μόνο την κοινωνική δυναμική σε πραγματικό χρόνο. Είναι σημαντικό, οι πολίτες να γνωρίζουν, ότι οι πανδημίες έχουν και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις σε πολλούς τομείς, από την ψυχική υγεία μέχρι τις κοινωνικές ανισότητες.
Έχει πολύ ενδιαφέρον η διαπίστωση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (World Economic Forum, WEF), ότι η πανδημία του κορωνοϊού πλήττει ιδιαιτέρως τις γυναίκες και μάλιστα σε βάθος χρόνου. Το 2019 το WEF είχε υπολογίσει, ότι θα χρειασθούν 95 χρόνια μέχρι να αποκατασταθούν συνθήκες ισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα. Οι επιπτώσεις της πανδημίας ανέβασαν την διάρκεια στα 135,6 χρόνια.
Βέβαια η πανδημία προκαλεί και κόπωση στους πολίτες λόγω της μεγάλης χρονικής διάρκειας των περιοριστικών μέτρων με στόχο των έλεγχο της μεταδοτικότητας του ιού. Αυτό συμβαίνει ιδιαιτέρως, όταν η ατομική συμπεριφορά και στάση οριοθετούνται από τα πρότυπα καταναλωτισμού και ευδαιμονισμού και όχι από αξίες, οι οποίες είναι προϊόν της συμβίωσης των πολιτών στις τοπικές κοινωνίες, εκφράζουν τις κοινωνικές ανάγκες και λειτουργούν ως σημεία προσανατολισμού της ατομικής δραστηριότητας.
Η διαχείριση αυτής της κόπωσης και των αποσταθεροποιητικών της «εκρήξεων» (π.χ. πάρτι, συνωστισμός σε δημόσιους χώρους, διαδηλώσεις) δεν μπορεί να χρεώνεται στην έλλειψη ατομικής ευθύνης και να αντιμετωπίζεται ανάλογα. Αυτή η οπτική αντιφάσκει με την βιωνόμενη χωρίς αξιακό πλαίσιο πραγματικότητα και οδηγεί στη συρρίκνωση της δημοκρατικής λειτουργίας.
Βραχυπρόθεσμες λύσεις για την αντιμετώπιση του κενού αξιών δεν υπάρχουν. Μπορεί όμως να δρομολογηθεί η μακροπρόθεσμη υπέρβαση των ανισορροπιών με την πραγματοποίηση των αναγκαίων αλλαγών στο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης, ώστε να προωθηθεί η ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνιών και η ανάληψη των ευθυνών τους για την παραγωγή κοινωνικών αξιών, που καλύπτουν τις ανάγκες τόσο στο ανθρώπινο όσο και στο κοινωνικό πεδίο.
Η μετάβαση από την λειτουργία με βάση καταναλωτικά πρότυπα και σημείο αναφοράς την λογική της κοινωνίας του θεάματος στην ενεργοποίηση κοινωνικών αξιών, που διαμορφώνονται με την συμμετοχή των πολιτών στις τοπικές κοινωνίες σε συνθήκες μαζοποίησης, μπορεί να δρομολογηθεί με την συμβολή της κοινωνίας πολιτών.
Βασική προϋπόθεση για την πραγματοποίηση αυτού του εγχειρήματος είναι η οικοδόμηση θεσμοθετημένων διαδικασιών, στις οποίες θα συμμετέχουν και θα αναδεικνύουν το συλλογικό συμφέρον οι δομές της κοινωνίας πολιτών και με ορθολογική τεκμηρίωση θα το εκφράζουν δημοσίως, ενώ παράλληλα θα το κοινοποιούν στο πλαίσιο θεσμοθετημένου διαλόγου στο πολιτικό σύστημα (κυβέρνηση και κόμματα). Με αυτό τον τρόπο θα διευκολυνθεί η συνειδητή και με βάση τον ορθολογισμό ενεργοποίηση των πολιτών για την αντιμετώπιση κρίσεων πανδημικών διαστάσεων. Ενισχυτικά προς αυτή την κατεύθυνση θα λειτουργήσει η διασύνδεση των δομών της κοινωνίας πολιτών σε ευρωπαϊκό και σε πλανητικό επίπεδο, αλλά και η αποκατάσταση διαρκούς διαλόγου με στόχο την προσέγγιση των κοινωνιών και την κοινή αντιμετώπιση των παγκόσμιας εμβέλειας προβλημάτων.
Είναι εφικτός αυτός ο κοινωνικός και πολιτικός επαναπροσανατολισμός;
Σίγουρα είναι δύσκολος, διότι δρομολογεί αλλαγές στο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης και στον τρόπο ζωής. Τον επιβάλλουν όμως και άλλες παράμετροι της σύγχρονης πραγματικότητας, οι οποίες γίνονται ορατές με τα πλανητικής εμβέλειας προβλήματα, όπως είναι η κλιματική κρίση, οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, η εθνικιστική οπτική σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και πολλά άλλα.
Ο διάλογος και η συνεργασία μεταξύ των δομών της κοινωνίας πολιτών τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο θα δρομολογήσει την απαραίτητη δυναμική για την συνειδητοποίηση της αλληλεξάρτησης των σύγχρονων κοινωνιών και την προώθηση της ενιαίας αντιμετώπισης των πλανητικής εμβέλειας ανισορροπιών με την ανάληψη της ατομικής και της συλλογικής ευθύνης με σημείο αναφοράς την κοινή βιώσιμη πορεία στο μέλλον και την οικοδόμηση κοινωνικών αξιών ανάλογης ισχύος.