Δυο πόδια που, αν είναι ισχυρά και γυμνασμένα, οδηγούν δυναμικά στην πρόοδο, ενώ αν πάσχουν από ατροφία, καθηλώνονται στη στασιμότητα και μαρασμό.

Συμβαίνει καθημερινά να διαβάζουμε στον Τύπο και στο διαδίκτυο, στα νέα εργαλεία μαζικής επικοινωνίας, τα λεγόμενα κοινωνικά μέσα αμφίδρομης διαπροσωπικής διεπικοινωνίας, απόψεις και σχόλια όπου είναι συχνά δύσκολο να διακρίνουμε το αληθινό από το ψεύτικο. Δεν υπάρχουν τεκμηριωμένα και σε βάθος επιχειρήματα από εκείνους που απλά «ακούστηκαν - εμφανίστηκαν - παρουσίασαν» κάτι. Αυτό το κάτι στέκεται επιφανειακά, στον αέρα δηλαδή σαν φήμη, δεν προέκυψε από μια προσωπική και αυστηρή έρευνα, αλλά απλώς από έναν βιαστικό « εξαναγκασμό » που έγινε στον υπολογιστή και στόχευσε ο συγγραφέας να αποδείξει στους συνανθρώπους του ότι υπάρχει με τη δική του "αποψάρα".

Όταν ο συγγραφέας αυτών των σημειώσεων φοιτούσε στο δημοτικό σχολείο, για τις μικρές έρευνες που είχε αναθέσει η δασκάλα, συνήθως ένα άτομο που άξιζε να αναλάβει το ρόλο της ως εκπαιδευτικού, ήταν συνηθισμένο να συμβουλευτεί την εγκυκλοπαίδεια, δηλαδή ότι κάποιος χρησιμοποιούσε ένα επαρκές εργαλείο, μια έγκυρη πηγή ενημέρωσης. Ζήτησα στην πρώτη δημοτικού από τους γνείς μου ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό, με κοιτούσαν περίεργα τότε και πάλεψα να τα καταφέρω να το έχω! Ήταν ήδη μια πρώιμη εκπαίδευση σε μια σωστή μεθοδολογία προς τη γνώση που προκύπτει από μελέτη ενός θέματος με πολύπλευρη προσέγγιση, από διάφορες έγκυρες πηγές και κατόπιν ατομικής επεξεργασίας των δεδομένων, δηλαδή την προσωπική κρίση. Στη συνέχεια επένδυσα όλες τις οικονομίες μου σε περίπου 7.500 βιβλία που τώρα είναι άχρηστα, παρκαρισμένα στη σοφίτα μέσα σε κούτες. Τα αντικατέστησε πλέον η ψηφιακή βιβλιοθήκη, που όμως οι περισσότεροι ακόμα σήμερα αγνοούν την ύπαρξή της και στερούνται των εφοδίων της.

Στις μέρες μας, ωστόσο, ο καθένας μπορεί να διεκδικήσει το δικαίωμα να γράφει για οτιδήποτε παίρνει με αφορμή από την επικαιρότητα (μόνο για να δώσω ένα παράδειγμα ... πολιτική και ικονμική κρίση, πυρκαγιές, πανδημία, εμβόλια...) χωρίς καμία ειδική τεχνογνωσία επί του θέματος. Επιμένει να αλλάζει καθημερινά ρόλο και να θέλει να επιδείξει μόνο την ικανότητά του να συγκεντρώνει ειδήσεις που λαμβάνονται από το διαδίκτυο και να πρωταγωνιστεί επί παντός επιστητού λόγω κάποιου ιδιαίτερου χαρίσματος, εξυπνάδας, πανύψηλου IQ που, σαν καλός μύλος, όλα τα αλέθει. Από το ποδόσφαιρο ως την ιατρική, τη νομική, τη φυσική κι όλες τις επιστήμες κατά πώς κινείται η επικαιρότητα.

Ένα μέρος αυτών χρησιμοποιούν συχνά άλλες πηγές που αποκρύπτουν αντί να εμφανίζουν για να καυχώνται οι ίδιοι ως συγγραφείς των κλεμμένων και παραποιημένων κειμένων που εμφανίζουν με το ονοματεπώνυμό τους. Παρακολουθώ επιστημονικά τη δυναμική του διαδικτύου και των ΜΜΕ και μου "τυχαίνουν" συνεχώς, συστηματικά, καθημερινά, τέτοιες περιπτώσεις. Περιορίζονται κάποιοι στην αντιγραφή ειδήσεων που μεταγράφονται από δημοφιλή δημοσιεύματα του εθνικού ή ξενόγλωσσου Τύπου. Αυτοί οι λογοκλόποι δεν ασχολούνται καθόλου με τον έλεγχο των πηγών των ειδήσεων που εισάγουν και αναπαράγουν στο κύκλωμα πληροφοριών, δηλητηριάζοντάς το με ψευδείς ειδήσεις και παραπληροφόρηση, χωρίς να στηρίζουν τις απόψεις τους πουθενά παρά μόνο στην πολυεπίπεδη, πολυεδρική διάνοιά τους. Δηλαδή καθαρή "πολυεπιστημονική" παράνοια.

Μιλώ για αυτές τις περιπτώσεις συχνά με ειδικευμένους στην επικοινωνία φίλους και συμφωνούμε πως υπάρχει μια μεγάλη μάζα χρηστών του διαδικτύου που εμφανίζεται ως ιδιοφυΐα επί παντός επιστητού, χωρίς να ασχολείται ποτέ με τα πειστήρια των απόψεών της, χωρίς να αναφέρεται ποτέ σε έγκυρες πηγές και διασταυρωμένες ειδήσεις. Ακόμα χειρότερα, ανακυκλώνουν εντελώς άκυρες, ανυπόστατες, ανώνυμες κι άγνωστες πηγές που είναι γνωστές ως αποθήκη εργαλείων για troller.

Το κριτήριο της ικανότητας δημόσιου διαλόγου θα πρέπει να ισχύει στον τομέα της διεπικοινωνίας, όπως σε κάθε άλλο επαγγελματικό τομέα και οι επαγγελματίες της επικοινωνίας πρέπει να καλλιεργούν συστηματικά το πλαίσιο του παιχνιδιού της ενημέρωσης, εκλαϊκεύοντας τους κανόνες ορθού και έγκυρου, σοβαρού διαλόγου, ώστε να μάθει ο απλός χρήστης να μιλάει τη γλώσσα των επιχειρημάτων και ελέγχει το θυμικό, την πολεμική αντιπαράθεση, τις προσωπικές επιθέσεις ad personam με χαρακτηρισμούς, χυδαιότητες, βρισιές.

Δεν είναι σωστό να λέμε ότι στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών (ιστοριογραφία, φιλοσοφία, λογοτεχνική κριτική, θεολογία κ.λπ.), σε αντίθεση με τις φυσικές επιστήμες (τις αποκαλούμενες «σκληρές επιστήμες»), μπορεί κανείς να πει τα πάντα και το αντίθετό τους εντελώς αυθαίρετα κι ατιμώρητα, γιατί υπάρχει "ελευθερία της άποψης". Πρέπει να ισχύουν οι ίδιοι βασικοί κανόνες των μαθηματικών, της απλής λογικής για τον κοινό πολίτη. Οποιαδήποτε έκφραση, στον ανθρωπιστικό τομέα, θα μπορούσε να έχει το δικαίωμα της ιθαγένειας εάν κι εφόσον πληροί τους βασικούς κανόνες της υπεύθυνης, προσωπικής τεκμηρίωσης με επιχειρήματα, συλλογισμούς και επιστημονικά δεδομένα, δηλαδή αποδείξεις, στατιστικές, βιβλιογραφία... Αυτό που διακρίνει τη μια επιστήμη από την άλλη δεν είναι η διαφορετική μέθοδος και προσέγγιση (αυστηρή για τις φυσικές επιστήμες και κατά προσέγγιση για τις ανθρώπινες) αλλά η διαφορετική φύση του αντικειμένου μελέτης. Στην περίπτωση των ανθρωπιστικών επιστημών, το αντικείμενο της έρευνας ή, καλύτερα, το θέμα, είναι, τελικά, ο ίδιος ο άνθρωπος. Αυτό σίγουρα συνεπάγεται μεγαλύτερη προσοχή, αλλά όχι για αυτόν τον λόγο μικρότερη επιστημονική αυστηρότητα. Η ίδια επιστημονική γλώσσα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτές τις λογικές-γλωσσικές και ιστορικές γνώσεις που μας έρχονται από τις ανθρωπιστικές επιστήμες.

Δεν είναι σωστό, όταν γράφουμε για την ιστορία, για παράδειγμα, να εξισώνουμε τεκμηριωμένα γεγονότα, εύλογες υποθέσεις, με αστήρικτες ή αβάσιμες εικασίες και παραμύθια. Είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε πώς να διακρίνουμε και να επιχειρηματολογούμε αυτά που γράφει κανείς γράφοντας ιστοριογραφία και, σε κάθε περίπτωση, απαιτείται πάντα η ακριβής αναφορά των πηγών, διαφορετικά δεν αντιμετωπίζουμε μια ιστορική αντιμετώπιση, αλλά μια ακούσια ιστορία προσωπικής μυθοπλασίας.

Αντίστοιχα, όταν μιλάει κάποιος για την πανδημία, δεν μπορεί να στηρίζεται σε συλλογές από σλόγκαν. Δεν είναι τόπος για χουλιγκανισμό η δημόσια υγεία και ασφάλεια της κοινωνίας!

Η προσωπική εμπειρία που απεικονίζεται στα παραπάνω και πολλές άλλες παρόμοιες που θα μπορούσα να προσθέσω, δείχνει ότι, αφενός, τα νέα μέσα επικοινωνίας και το ίδιο το διαδίκτυο, συνέβαλαν στη διάδοση ειδήσεων με ασύλληπτη ταχύτητα μόλις πριν από δυο δεκαετίες περίπου. Από την άλλη πλευρά, ο «εκδημοκρατισμός» του πολιτισμού είναι δίκοπο μαχαίρι: η ποσότητα των ειδήσεων και η άγνοια συχνά συμβαδίζουν, έτσι η μια στηρίζει την άλλη σαν συγκοινωνούντα δοχεία, αλληλοϋποστηριζόμενες, αλληλοτροφοδοτούμενες. Οι μάζες εμφανίζονται το προσκήνιο και πολλαπλασιάζουν την άγνοιά τους σαν χιονοστιβάδα, μέσω μορφής αγέλης που συναναστρέφεται τα επιλεγμένα μαντριά τους (echo chambers).

Σήμερα είμαστε πιο "ψιλιασμένοι", πιο ενημερωμένοι και πιο μορφωμένοι από το φαινόμενο του σπασμένου τηλεφώνου που λέγεται διαδίκτυο με το κενό νομοθετικό πλαίσιο περί αστικής και ποινικής ευθύνης της κατάχρησής του. Στην πραγματικότητα - και τα δεδομένα είναι δραματικά ανησυχητικά - πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι σε πολλές χώρες του κόσμου (αλλά η κατάσταση δεν πολύ διαφορετική και στην Ευρώπη) τουλάχιστον το ένα τρίτο των εγγράμματων ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένου ενός ορισμένου αριθμού πτυχιούχων, δεν είναι σε θέση να ερμηνεύσουν πλήρως ένα απλό γραπτό κείμενο με έναν εννοιολογικά διατυπωμένο τρόπο. Σε ορισμένες χώρες του νότου, όπως η Ιταλία το ποσοστό των λειτουργικά αναλφάβητων είναι το 47% ενώ στην Ελλάδα είναι τρομακτικά μεγαλύτερο και διεκδικεί από τη Βουλγαρία το Ευρωπαϊκό πρωτάθλημα! Αυτό το φαινόμενο ορίζεται από τους ειδικούς ως «λειτουργικός και ψηφιακός αναλφαβητισμός».

Τα εργαλεία που διατίθενται από τη σύγχρονη τεχνολογία για την αντιμετώπισή της δεν επιτρέπουν απλουστεύσεις, ανέσεις κι αισιοδοξία για το μέλλον: η σοβαρή μελέτη θα σημαίνει πάντα θυσία, πλήξη, σοβαρή προσπάθεια, εκπαίδευση των αδύναμων να εμβαθύνουν τα νοήματα υποβοηθούμενοι από διάφορες γλώσσες, τη μητρική συναισθηματική αρχικά και άλλες επίκτητες της επιστημονικής επιμόρφωσης και διεθνούς ορολογίας στη συνέχεια.

Αυτό με δίδαξε ο καθηγητής Γλωσσολογίας Umberto Eco, ένας μεγάλος Ιταλός διανοούμενος. Έλεγε πως το διαδίκτυο έδωσε τη δυνατότητα στον κάθε ηλίθιο να εμφανίσει δημοσίως το χάλι του, ενώ πριν η κάθε οικογένεια κρατούσε όσο μπορούσε κρυφή τη ντροπή της για το παθογόνο μέλος της.

Η επιστήμη και η εξειδικευμένη κουλτούρα, εξ ορισμού, δεν μπορούν να είναι λαϊκές έννοιες και να εννοούνται ως δημοκρατικές διαδικασίες των μαζών, δηλαδή να υπόκεινται στην "κριτική" του κάθε ηλίθιου που εμφανίζεται στο διαδίκτυο σαν λιοντάρι του πληκτρολογίου κι επιτίθεται κατά παντός παρευρισκομένου για επίδειξη ισχύος λόγω άγνοιας. Ανεξάρτητα από το τι σκέφτεται και τι λέει ο καθένας για κάθε επιστημονικό ζήτημα, με την έννοια ότι δεν μπορούν να υπόκεινται οι επιστημονικές τοποθετήσεις στη συναίνεση της πλειοψηφίας. Μπορεί να συμβεί ένας ολόκληρος λαός και ειδικά στη χώρα του Πυθαγόρα, του Θαλή, του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και της ελληνικής επιστήμης στο ευρύτατο σύνολό της, να αντιδρά και να αμφισβητεί τον νόμο της βαρύτητας ή πως η Γη είναι σφαιρική. Αλλά δεν είναι η επιστήμη που αναιρείται από τη λαϊκή άποψη, είναι ο αλλοπρόσαλλος λαός που περιθωριοποιείται στην παγκόσμια κοινωνία της γνώσης!

Στην οικονομία της γνώσης, θα ισχύει πάντα μια ιεραρχία δεξιοτήτων που προορίζονται να επιβληθούν από την εγγενή λογική της. Δημοκρατικό, με την έννοια του φιλελεύθερου, αν μη τι άλλο, πρέπει να είναι το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννιέται και αναπτύσσεται η επιστημονική έρευνα, όποιο και αν είναι το πεδίο εφαρμογής. Δηλαδή η επιστημονική κοινότητα να λειτουργεί με απόλυτη ελευθερία, διαφάνεια και σε πνεύμα συνεργασίας και αλληλεγγύης, να συνθέτει νέες γνώσεις και να τις προσφέρει στην πολιτεία με την καθαρότερη και πληρέστερη επεξεργασία της πληροφορίας για εφαρμογές κοινού δημοσίου συμφέροντος.

Από αυτή την άποψη, θα ήταν σκόπιμο για κάθε ιστότοπο που προορίζεται να διαδώσει ειδήσεις σε ένα συγκεκριμένο θέμα, να διαθέτει ένα είδος μικρής επιστημονικής επιτροπής που θα λειτουργεί ως φίλτρο ανάμεσα στην επιστημονική πληροφορία και στην κοινή γνώμη. Πρέπει να παρέμβει η ίδια η πολιτεία, να ορίσει σαφείς νομικούς κανόνες για τη ρύθμιση ενός θέματος τόσο λεπτού και προάγγελου κοινωνικών επιπτώσεων, όπως είναι αυτό της ενημέρωσης. Διαφορετικά, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος όχι μόνο η επιστήμη να επηρεαστεί αρνητικά από δημοσιογραφίσκους της δεκάρας και μπλόγκερ, αλλά μακροπρόθεσμα θα είναι το ίδιο το δημοκρατικό σύστημα που θα διακυβεύσει το κύρος της με την διάδοση πολλαπλών ψευδών πληροφοριών, που αντί να στηρίζουν την κοινωνική συνοχή και πρόοδο, θα καλλιεργούν την αποσύνθεση των θεσμών της πολιτείας και να προκαλούν την καταστροφή των αξιών και θεμελίων της λόγω καλπάζοντος, αχαλίνωτου λαϊκισμού.

Σε κάθε περίπτωση όμως, πρέπει να παραδεχτούμε αρχικά τις επιστημονικές μετρήσεις που αποσαφηνίζουν το γενικό πλαίσιο λειτουργικού αναλφαβητισμού και να μην έχουμε πολλές ψευδαισθήσεις: η τρομακτική επιστημονική άγνοια της κοινής γνώμης, η μάζα των λαϊκών στερεοτύπων, η αντιδραστική φοβική στάση των ανήμπορων να ερμηνεύσουν τις προβληματικές πληροφορίες ενός πολύπλοκου κόσμου, σε διαρκή και ραγδαία εξέλιξη, που απαιτεί συνεχή επιμόρφωση και παρακολούθηση της επιστήμης, της τεχνολογίας, της πολιτικής, δεν μπορεί ποτέ να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά από τα πάνω, εξουσιαστικά. Το μόνο ισχυρό αντίδοτο είναι η λαϊκή παιδεία και οι θεσμοί συνεργασίας που εμπεριέχουν την πολιτική, την οικονομία, τις τέχνες, ώστε να προάγει την ειρηνική συνύπαρξη των ανθρώπων και τη διαρκή ανασύνθεση ιδεών μέσα από γόνιμο δημοκρατικό διάλογο. Οι λαοί που βρίσκονται πιο κοντά σε αυτά τα επίπεδα ορθολογικής συμπεριφοράς, έχουν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο και η ζωή τους θεωρείται λιγότερο προβληματική κι ανυπόφορη σε σχέση με τις κοινωνίες των στερεοτύπων, της δεισιδαιμονίας, μαγείας, μυστικισμού, μοιρολατρίας, μιζέριας, σκοταδισμού.

Υ.Γ. Αντί βιβλιογραφίας, προτείνω στον αναγνώστη να αναζητήσει στη wikipedia τα λήμματα που τον ενδιαφέρουν περισσότερο και να συνεχίσει από εκεί την έρευνά του.