Η πανδημία του κορωνοϊού (Covid-19) διαμορφώνει πρωτόγνωρες συνθήκες κρίσης στις κοινωνίες, οι οποίες άπτονται του συνόλου των κοινωνικών συστημάτων (οικονομικό, εργασιακό, υγείας, εκπαιδευτικό κ.λ.π.) και ταυτοχρόνως συρρικνώνει την δημοκρατική λειτουργία, διότι η συνεύρεση πολλών ατόμων ενισχύει την διασπορά του ιού.
Παράλληλα προκαλούνται ψυχολογικές ανισορροπίες (π.χ. κατάθλιψη, αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας) στους πολίτες λόγω του περιορισμού της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής ζωής. Ουσιαστικά στο βιωματικό επίπεδο ο άνθρωπος αντιμετωπίζει δύσκολα διαχειρίσιμα προβλήματα στο πλαίσιο της κοινωνικής του λειτουργίας λόγω της πανδημίας.
Αυτές οι συνθήκες θέτουν ερωτηματικά ως προς την λειτουργική ενεργοποίηση των πολιτών σε σχέση με την διαχείριση της πραγματικότητας και την λήψη δεσμευτικών αποφάσεων για το μέλλον από τους διάφορους πολιτειακούς θεσμούς, οι οποίες συμβάλλουν στην ουσιαστική αντιμετώπιση των προβλημάτων.
Είναι εμφανές, ότι η ατομική ικανότητα διαχείρισης κρίσεων, χωρίς να προκαλούνται αρνητικές παρενέργειες, είναι πολύ δύσκολη και σε βάθος χρόνου καταγράφονται οι επιπτώσεις όχι μόνο στο ατομικό αλλά και γενικότερα στο κοινωνικό πεδίο.
Η λειτουργική διαχείριση της πραγματικότητας προϋποθέτει επίσης την συλλογική ενεργοποίηση των πολιτών και αυτή δεν προσφέρεται, όταν συνεπάγεται υψηλό βαθμό διακινδύνευσης ακόμη και για την ζωή των μεμονωμένων ανθρώπων (π.χ. υψηλός αριθμός θανάτων, διότι ο συνωστισμός διευκολύνει την διασπορά του Covid-19).
Εξάλλου οι κρίσεις αυτής της εμβέλειας, όπως είναι η πανδημία του κορωνοϊού, δεν αντιμετωπίζονται χωρίς «απώλειες», αν δεν ελέγχονται ούτε αναιρούνται τα γενεσιουργά αίτια με εργαλείο την επιστημονική γνώση και αν η ατομική και συλλογική λειτουργία στο πλαίσιο των θεσμών λήψης αποφάσεων για την πορεία των κοινωνιών προς το μέλλον δεν οριοθετείται από ένα αξιακό σύστημα, το οποίο υπηρετεί την βιωσιμότητα του ανθρώπου (χωρίς διακρίσεις και ανισότητες) και της βιοποικιλότητας.
Αυτός ο προσανατολισμός όμως δεν είναι εφικτός, εάν η δραστηριοποίηση του ατόμου εξαντλείται στην διεκπεραίωση κοινωνικών ρόλων (εργαζόμενος, καταναλωτής, σύζυγος, γονέας κ.λ.π.) χωρίς την ταυτόχρονη ενεργοποίηση της συμμετοχής σε συλλογικές διαδικασίες διαλόγου στο πλαίσιο της αναζήτησης και συνειδητοποίησης του κοινωνικού και του ανθρώπινου συμφέροντος.
Αυτό παραπέμπει στην ανάγκη διαμόρφωσης των προϋποθέσεων για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας πολιτών, η οποία από το ένα μέρος συμπορεύεται με την δυναμική της εξέλιξης με προσανατολισμό το ανθρώπινο και το κοινωνικό συμφέρον και από το άλλο αξιοποιεί την επιστημονική γνώση και την πολυδιάστατη ενημέρωση για την σύγχρονη πολύπλοκη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα, ώστε οι επιλογές της να είναι λειτουργικές χωρίς φορτίο υψηλής διακινδύνευσης.
Πληρούνται οι προϋποθέσεις για αυτής της ποιότητας κοινωνική λειτουργία;
Στην εποχή της πολύπλοκης παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας και της μεγάλης ταχύτητας της ροής του χρόνου οι δυσκολίες οικοδόμησης μιας λειτουργικής κοινωνίας πολιτών είναι μεγάλες και προϋποθέτουν την αλλαγή του τρόπου λειτουργίας των κοινωνιών και την πρόσδωση ουσιαστικού ρόλου στην συλλογική ενεργοποίηση των πολιτών στο πλαίσιο θεσμοθετημένων διαδικασιών.
Αυτή η οπτική συνεπάγεται την αποκατάσταση συνθηκών συνεργασίας μεταξύ των δομών της κοινωνίας πολιτών και της επιστημονικής κοινότητας. Για την οικοδόμηση όμως αυτής της σχέσης πρέπει να υπάρχει επαρκής ελεύθερος χρόνος, ώστε οι πολίτες να μπορούν να τον αξιοποιούν για την σε βάθος ενημέρωση τους σχετικά με την συνεχώς μεταβαλλόμενη παγκόσμια πραγματικότητα και την κατανόηση της.
Για αυτό ο χώρος της επιστήμης πρέπει να διευρύνει τον ορίζοντα της έρευνας με την πρόσθεση και βιωματικής προέκτασης στην επικοινωνιακή αξιοποίηση των ευρημάτων της ως προς τις επιπτώσεις τους στην καθημερινότητα των πολιτών.
Για παράδειγμα, σύμφωνα με την Μη Κυβερνητική Οργάνωση Christian Aid το 2020 λόγω της κλιματικής αλλαγής έγιναν μεγάλες καταστροφές σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι 10 πιο μεγάλες από αυτές κόστισαν πάνω από 150 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ έχασαν την ζωή τους 3.500 άνθρωποι και 13,5 εκατομμύρια αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να γίνουν πρόσφυγες.
Είναι πολύ σημαντικό οι επιστημονικές προσεγγίσεις της κλιματικής κρίσης να συμπληρώνονται και με την βιωματική της διάσταση, ώστε να γίνονται κατανοητές από τους απλούς πολίτες. Είναι απαραίτητη η αποκατάσταση συνθηκών διαλόγου της επιστημονικής κοινότητας και των δομών της κοινωνίας πολιτών με σημείο αναφοράς την κοινωνική ζωή και το ηθικό φορτίο, που προϋποθέτει, για να είναι βιώσιμη.
Το ίδιο, βέβαια, ισχύει και στο πλαίσιο της αντιμετώπισης της πανδημίας του κορωνοϊού (Covid-19). Η εμπλοκή της επιστημονικής κοινότητας στην ενημέρωση των πολιτών είναι μια από τις βασικές προϋποθέσεις για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας.
Εκτός όμως από την αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσης, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης των κοινωνιών, για την οικοδόμηση της κοινωνίας πολιτών με σημείο αναφοράς το ανθρώπινο και το κοινωνικό συμφέρον βασική προϋπόθεση επίσης είναι και η δομικού χαρακτήρα συνεργασία των δομών της σε πλανητικό επίπεδο.
Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η προμήθεια εμβολίων κατά του κορωνοϊού. «Τα εμβόλια κατά του Covid-19 πληθαίνουν, αλλά τα πλούσια κράτη εξασφαλίζοντας την «μερίδα του λέοντος» ενισχύουν τις ανισότητες ακόμη και στον τομέα της υγείας. Έχουν ήδη δεσμεύσει για τους πολίτες τους περισσότερα από το 50% των δόσεων, που θα παρασκευασθούν μέχρι το τέλος του 2021». Οι φτωχές χώρες ίσως καταφέρουν να εμβολιάσουν το 20% του πληθυσμού τους έως το τέλος του 2021 (Kathimerini online, «Ελλείψεις εμβολίων μέχρι και το 2024 στις φτωχές χώρες», 22.12.2020).
Στον αντίποδα αυτής της θλιβερής πραγματικότητας κυριαρχεί σε εθνικό επίπεδο (σε χώρες του πλούσιου Βορρά) η επίκληση της ατομικής ευθύνης για την αντιμετώπιση της πανδημίας σε συνθήκες κατάρρευσης των κοινωνικών αξιών με ηθικό φορτίο (υποκαθίστανται από καταναλωτικά πρότυπα) και αποσύνθεσης της συνοχής του μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης, το οποίο δεν εγγυάται την βιωσιμότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη, ούτε καλλιεργεί την αλληλεγγύη.
Τέλος για να λειτουργεί η κοινωνία πολιτών ως συλλογικό υποκείμενο, το οποίο συμβάλλει στην διαχείριση και αντιμετώπιση κρίσεων στο κοινωνικό πεδίο, θα πρέπει να προωθεί το κοινωνικό συμφέρον και παράλληλα να είναι σε διαρκή διάλογο με τους πολίτες για την πορεία της κοινωνίας προς στο μέλλον.
Αυτό σημαίνει, ότι οι δομές της κοινωνίας πολιτών πρέπει να έχουν δυναμική οπτική και να συμπορεύονται με την εξέλιξη, στο μέτρο που αυτή εγγυάται την βιωσιμότητα του ανθρώπου και της βιοποικιλότητας σε συνθήκες ευημερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ιδιαιτέρως σε περιόδους κρίσης αυτός ο προσανατολισμός προστατεύει την κοινωνική συνοχή και διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για την αποφυγή κοινωνικών ανισορροπιών και αναταράξεων, οι οποίες θα κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε βάθος χρόνου (π.χ. επιπτώσεις του Covid-19 στην οικονομία ή της κλιματικής αλλαγής στην διόγκωση των προσφυγικών ροών και την πρόκληση κοινωνικών αναταράξεων στις χώρες υποδοχής κ.λ.π.).
Μπορούν οι δομές της κοινωνίας πολιτών να ανταποκριθούν σε αυτό τον ρόλο με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, που έχουν τώρα;
Είναι πολύ δύσκολο, διότι ακόμη δεν αποτελούν δομικά στοιχεία της οικοδόμησης του κοινωνικού συμφέροντος, ούτε έχουν διασυνδεθεί επαρκώς σε πλανητικό επίπεδο.
Υπάρχουν όμως δείγματα, ότι θα μπορούσαν να αποκτήσουν τα απαραίτητα ποιοτικά χαρακτηριστικά και να λειτουργούν ως καταλύτες για την αποφυγή των καταστροφικών πολλές φορές επιπτώσεων της ανθρώπινης δραστηριότητας, όταν δεν προσβλέπει στην προοπτική του χρόνου, αλλά εξαντλείται σε βραχυπρόθεσμους στόχους, οι οποίοι υπηρετούν μόνο την λειτουργικότητα και την οικονομική απόδοση των διαφόρων κοινωνικών συστημάτων και όχι το ανθρώπινο και το κοινωνικό συμφέρον.
Για παράδειγμα το κίνημα Fridays for Future θα μπορούσε να μετεξελιχθεί προς αυτή την κατεύθυνση. Είναι αναγκαία όμως η γενίκευση αυτής της οπτικής σε όλους τους τομείς δραστηριοποίησης της κοινωνίας πολιτών για να έχει αποτελέσματα.