Στις σύγχρονες συνθήκες παγκοσμιοποίησης και πολυπλοκότητας ο ρόλος της κοινωνίας πολιτών είναι πολύ σημαντικός και χρήσιμος τόσο για την κοινωνική όσο και για την πολιτική λειτουργία στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Η κοινωνία πολιτών συγκροτείται από οργανωμένες δομές ατόμων ή ομάδων πολιτών, που δεν συνδέονται ούτε διοικούνται από το κράτος, αλλά υπηρετούν την προώθηση και πραγμάτωση του κοινωνικού και του ανθρώπινου συμφέροντος στο πλαίσιο δημοκρατικών διαδικασιών, ενώ λειτουργούν και ως διαμεσολαβητές ανάμεσα στους πολίτες ή στον διάλογο με το πολιτικό σύστημα είτε στο επίπεδο διακυβέρνησης είτε στο επίπεδο της εκπροσώπησης στο κοινοβούλιο.
Στο άρθρο 15 της Συνθήκης για την λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ο ρόλος της κοινωνίας πολιτών είναι αναγνωρισμένος και κρίνεται αναγκαίος για την ορθή διακυβέρνηση της Ε.Ε. με εργαλείο τον διάλογο με τις οργανώσεις της. Βέβαια ο βαθμός αξιοποίησης του άρθρου στην πράξη είναι πολύ χαμηλός.
Όμως η συμβολή της κοινωνίας πολιτών για την ομαλή λειτουργία των σύγχρονων κοινωνιών στην προοπτική του χρόνου με ταυτόχρονη έκφραση και πραγμάτωση του κοινωνικού και του ανθρώπινου συμφέροντος θα μπορούσε να είναι καταλυτική.
Στο επίπεδο των τοπικών κοινωνιών στα σύγχρονα μαζοποιημένα μεγάλα αστικά κέντρα με τον υψηλό βαθμό αλλοτρίωσης και αποξένωσης των πολιτών μεταξύ τους θα μπορούσε με την ενεργοποίηση των δομών της να συμβάλλει στην οικοδόμηση συνεκτικών σχέσεων και στην αναζήτηση και εύρεση νοήματος στην ζωή τους στο πλαίσιο της κοινωνικής δραστηριοποίησης.
Αυτό θα βοηθούσε αποφασιστικά στην διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την λειτουργία των πολιτών στο ατομικό ή στο κοινωνικό επίπεδο ως ατομικών ή συλλογικών υποκειμένων στο πλαίσιο του δημόσιου διάλογου και ταυτοχρόνως να αναλαμβάνουν την κοινωνική ευθύνη, που τους αναλογεί, για την κατεύθυνση της πολιτισμικής πορείας των κοινωνιών, η οποία προς το παρόν οριοθετείται από τα μαζικά διοχετευόμενα μονοδιάστατα καταναλωτικά πρότυπα, ενώ παράλληλα εμπεριέχει υψηλό βαθμό διακινδύνευσης.
Εάν ληφθεί υπόψη, ότι οι δομές (Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, ΜΚΟ) της κοινωνίας πολιτών έχουν θεματικό προσανατολισμό (π.χ. περιβάλλον, υγεία, πολιτισμό κ.λ.π.) στο γνωστικό πεδίο και στον τομέα της ενημέρωσης και ταυτοχρόνως πρόσβαση όχι μόνο στις τοπικές κοινωνίες αλλά και σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο στο πλαίσιο της ενεργοποίησης τους σε παγκόσμιας εμβέλειας θεματικά δίκτυα, διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την συμμετοχή τους σε διαδικασίες διαλόγου με το πολιτικό σύστημα και ιδιαιτέρως με τις κυβερνήσεις, ώστε να εκφράζουν το κοινωνικό συμφέρον και να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στον πολιτικό σχεδιασμό οι προτάσεις τους.
Αυτή η μορφή λειτουργίας έχει πολύ θετικές παρενέργειες και στους απλούς πολίτες, διότι τους παρέχει τις απαραίτητες γνώσεις για την παγκοσμιοποιημένη πολύπλοκη πραγματικότητα, ώστε να μην είναι εύκολα θύματα της επικοινωνιακής διαχείρισης της πολιτικής και των κομματικών επαγγελιών για το μέλλον, οι οποίες ουσιαστικά δρομολογούν φαντασιώσεις χωρίς προοπτική μετατροπής τους σε πραγματικότητα.
Αυτό σημαίνει, ότι οι πολίτες διαμορφώνουν στάσεις και λαμβάνουν αποφάσεις για τις πολιτικές τους επιλογές, οι οποίες έχουν πραγματικό φορτίο, διότι είναι αποτέλεσμα ολοκληρωμένης πολυδιάστατης ενημέρωσης, την οποία επεξεργάζονται με εργαλείο τον ορθολογισμό και όχι το συναίσθημα και την ηθικολογία, που ενεργοποιεί η φαντασιακού τύπου πολιτική επικοινωνία.
Με αυτά τα δεδομένα επιταχύνεται η ενημέρωση των πολιτών και η κατανόηση του περιεχομένου της, με αποτέλεσμα να καθίσταται εφικτή η λήψη ρεαλιστικών αποφάσεων για το μέλλον τους σε πραγματικό χρόνο. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, διότι έχει ανάλογη επιρροή και στον πολιτικό σχεδιασμό των κομμάτων και αποφεύγονται η «ωραιοποίηση» της πραγματικότητας στη δυναμική προβολή της στο μέλλον και η ηθικολογία.
Η ενεργοποίηση της τοπικής κοινωνίας με την καθοριστική συμβολή της κοινωνίας πολιτών είναι βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη των κοινωνικών δραστηριοτήτων και των σχέσεων μεταξύ των μελών της, στο πλαίσιο των οποίων μπορεί να αναπτυχθεί δυναμική διαμόρφωσης των συνθηκών ζωής και των αξιών, που διέπουν τις σχέσεις των ανθρώπων.
Αυτό σημαίνει, ότι τίθενται οι βάσεις, πάνω στις οποίες θα στηρίζονται με συνεκτικό τρόπο οι σχέσεις των ανθρώπων, οι οποίοι στα σημερινά κοινωνικά μαζοποιημένα μεγάλα αστικά κέντρα ζουν στην ίδια πολυκατοικία και δεν γνωρίζουν ο ένας τον άλλο. Ουσιαστικά θα δρομολογηθούν δραστηριότητες στην καθημερινότητα των κατοίκων, οι οποίες θα διαμορφώσουν τις συνθήκες ζωής και με την δική τους συμμετοχή.
Η αξιακή οπτική της κοινωνίας του θεάματος, στο πλαίσιο της οποίας νόημα στη ζωή δίνει η εντύπωση, που προκαλεί η εμφάνιση, δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της συμβίωσης των ανθρώπων στις τοπικές κοινωνίες, αλλά πριμοδοτεί την αλλοτρίωση και την εργαλειοποίηση του ανθρώπου για την μονοδιάστατη προώθηση του συστημικού πραγματισμού (διασφάλιση της λειτουργικότητας και οικονομικής απόδοσης των κοινωνικών συστημάτων ανεξάρτητα από τις ανθρώπινες ανάγκες).
Τέλος σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και υψηλού βαθμού πολυπλοκότητας η κοινωνία πολιτών μπορεί να συμβάλλει στην απαραίτητη διαπολιτισμική προσέγγιση και στην διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την λειτουργική και με σημείο αναφοράς το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον διαχείριση και αντιμετώπιση των πλανητικής εμβέλειας προβλημάτων και επικίνδυνων ανισορροπιών, που δημιούργησε η ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας, τα οποία απαιτούν ανάλογων διαστάσεων δραστηριοποίηση και στάση των κοινωνιών της παγκόσμιας κοινότητας ως ενιαίου συνόλου.
Η κοινωνία πολιτών με την δημιουργία θεματικών δικτύων παγκόσμιας εμβέλειας και με ευρεία απήχηση στις τοπικές κοινωνίες μπορεί να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο για την επιτυχή αντιμετώπιση των δύσκολων και πολύ επικίνδυνων καταστάσεων, όπως είναι η κλιματική αλλαγή, η ρύπανση του περιβάλλοντος, η υποβάθμιση της ύπαρξης συστήματος αξιών με ηθικό φορτίο και πολλά άλλα.
Η εμπειρική προσέγγιση και ανάλυση της πραγματικότητας δείχνει, ότι δεν είναι εύκολη η οικοδόμηση ισχυρής, ποιοτικά και ποσοτικά, κοινωνίας πολιτών, διότι οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές. Για παράδειγμα ο διαθέσιμος ελεύθερος χρόνος, που θα επέτρεπε την αναγκαία κοινωνική ενεργοποίηση, δεν είναι επαρκής. Το ίδιο ισχύει και σε σχέση με την απαραίτητη αποδυνάμωση των προτύπων, που κυριαρχούν και καλλιεργούν μονοδιάστατα την οπτική του καταναλωτισμού και του υλικού ευδαιμονισμού.
Όμως η βιωσιμότητα των κοινωνιών χωρίς ανισότητες και η ουσιαστική δημοκρατική λειτουργία το απαιτούν. Εάν συνεχισθεί η ίδια κατεύθυνση στην πολιτισμική πορεία του ανθρώπου, οι ανισορροπίες και ο βαθμός διακινδύνευσης θα αυξάνονται. Και αυτό δεν υπηρετεί ούτε το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον αλλά ούτε και την προοπτική του ισχύοντος συστήματος οργάνωσης και λειτουργίας των κοινωνιών.
Ιδιαιτέρως στην Ελλάδα το πρόβλημα είναι μεγαλύτερο, διότι η κοινωνία πολιτών είναι πολύ αδύναμη και το πολιτικό σύστημα την χρησιμοποίησε μέχρι τώρα σε μεγάλο βαθμό ως «το μακρύ του χέρι» για τον έλεγχο της κοινωνικής δυναμικής και την αποκόμιση πολιτικού οφέλους. Η προσπάθεια όμως για την ισχυροποίηση της πρέπει να γίνει και μάλιστα άμεσα, διότι η ροή του χρόνου (άρα και της εξέλιξης) είναι πάρα πολύ γρήγορη.