Α. Σημερινή πραγματικότητα

Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί έντονος προβληματισμός και στην Ελλάδα για την κοινωνία πολιτών και τον ρόλο που μπορεί να παίξει, δυνητικά πάντα βέβαια, στη χώρα γενικά και στις τοπικές κοινωνίες ειδικότερα.

Η πραγματικότητα σε ότι αφορά τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις στη χώρα είναι δύσκολη και χαρακτηρίζεται από έλλειψη δυναμικής. Η θεματική τους αναφορά (πολιτισμός, περιβάλλον κλπ) δεν έχει πάντα ουσιαστικό περιεχόμενο με προσανατολισμό στο μέλλον, ώστε να έχουν προοπτική. Σε πολύ μεγάλο βαθμό παραμένουν σε στατικό πολιτισμικά επίπεδο και απλά προσφέρουν τη δυνατότητα κοινωνικών συναναστροφών και ίσως κοινωνικής καταξίωσης. Με αυτή την έννοια λειτουργούν σε τοπικό επίπεδο ως μέσο για την απόκτηση αναγνωρισιμότητας, την οποία σε βάθος χρόνου είναι πιθανόν να επενδύσουν και με πολιτικές φιλοδοξίες.

Οι τοπικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις παραλλήλως λειτουργούν και ως μηχανισμοί άσκησης πίεσης τόσο στην τοπική κοινωνία, όσο και στους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης.

Η συμμετοχή όμως των πολιτών σε συλλογικές μορφές έκφρασης είναι περιορισμένη. Η πολυπλοκότητα, η οποία χαρακτηρίζει τη σύγχρονη πραγματικότητα, απότοκος της συσσώρευσης γνώσεων από το ένα μέρος και της ταχύτατης αναθεώρησής τους από το άλλο, καθώς και η κινητικότητα, η οποία θα χαρακτηρίζει τις κοινωνίες του μέλλοντος, καθιστούν την συμμετοχή των πολιτών σε συλλογικές μορφές έκφρασης προβληματική.

Επίσης η πληθώρα των κοινωνικών ρόλων, τους οποίους είναι αναγκασμένο να παίζει το άτομο, σε συνδυασμό και με την οικονομική καχεξία λειτουργούν ανασταλτικά σε ό,τι αφορά την κοινωνική συμμετοχή. Ο διαθέσιμος χρόνος είναι ανεπαρκής, ενώ ταυτοχρόνως αναπτύσσεται η αίσθηση της ανασφάλειας, η οποία οφείλεται κυρίως στις επιπτώσεις της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης και του κυρίαρχου ρόλου του οικονομικού συστήματος σε παγκόσμια κλίμακα με ταυτόχρονη οπισθοχώρηση του πολιτικού συστήματος και την υποβάθμισή του σε καθαρά νομιμοποιητικό ρόλο των επιλογών και δεδομένων, που δημιουργούν οι οικονομικές εξελίξεις.

Επίσης η σύγχρονη κοινωνία του θεάματος λειτουργεί ως υποκατάστατο της συμμετοχής. Όταν  ο πολίτης παρακολουθεί τηλεόραση, ταυτιζόμενος με τα  εμφανιζόμενα πρόσωπα-φορείς ιδεών νιώθει, ότι συμμετέχει. Έχουμε το φαινόμενο της τηλεσυμμετοχής. Το διαδίκτυο παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της λογικής της τηλεσυμμετοχής, ενώ στο πολιτικό επίπεδο διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για την δημιουργία δυνητικών κοινοτήτων στον κυβερνοχώρο, στον οποίο αναπτύσσεται  διάλογος γύρω από θεματικές κοινού ενδιαφέροντος για εκατοντάδες πολίτες. Αυτός ο διάλογος είναι ανεξάρτητος από τοπική αναφορά και δεν έχει συγκεκριμένη χρονική διάρκεια. Είναι ανοιχτός και συνήθως δεν δεσμεύει τους συμμετέχοντες στην ανάπτυξη δομημένης δράσης.

Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, προκειμένου να είναι σε θέση να διαμορφώνουν  απόψεις και να λαμβάνουν αποφάσεις για την ανάπτυξη δραστηριότητας, πρέπει να διαθέτουν τεχνοκρατική στήριξη, εάν θέλουν να δραστηριοποιούνται με ρεαλισμό και προοπτική. Αυτό σημαίνει, ότι πρέπει να είναι ανάλογα στελεχωμένες με διεπιστημονική λογική.  Ειδάλλως η ανάλυση της σύγχρονης πολύπλοκης πραγματικότητας και η εξαγωγή συμπερασμάτων δεν είναι εφικτή. Βεβαίως σε αυτή την περίπτωση εύκολα περιπίπτουν οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις σε κατάσταση εξάρτησης από κομματικούς σχηματισμούς και λειτουργούν ως μηχανισμοί πολιτικής διείσδυσης στις τοπικές κοινωνίες, ενώ χάνουν την δυνατότητα να δρουν ως συλλογικά υποκείμενα της κοινωνίας και να διαλέγονται με τα  κόμματα. Όταν η κοινωνία πολιτών  είναι σε θέση  να κάνει διάλογο με το πολιτικό σύστημα, ισχυροποιείται η δημοκρατία και τα κόμματα και διασφαλίζεται ο κοινωνικός έλεγχος απ’ ευθείας από τον πολίτη.

Η επιβίωση όμως της κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα είναι άμεσα εξαρτημένη από τις κρατικές επιχορηγήσεις με αποτέλεσμα να είναι ευάλωτες οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (Μ.Κ.Ο.)

Με βάση αυτή την εξάρτηση των  Μ.Κ.Ο. οικονομικά από την κάθε μορφής εξουσία (κράτος, Ο.Τ.Α., Ευρωπαϊκή ΄Ενωση) και την αδυναμία εκφοράς λόγου, ο οποίος θα βασίζεται σε επιστημονική τεκμηρίωση, ώστε να έχει προοπτική εφαρμογής, η κοινωνία πολιτών εκφυλίζεται σε νομιμοποιητικό μηχανισμό του πολιτικού συστήματος.

Τέλος αρνητικό ρόλο, σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη ισχυρών δομών στο πλαίσιο της κοινωνίας πολιτών, παίζει η έλλειψη πνεύματος εθελοντισμού και αλληλεγγύης στην ελληνική κοινωνία. Ιδιαιτέρως μάλιστα μετά την γενικευμένη ισχύ του ατομικισμού και του άγριου ανταγωνισμού στις κοινωνικές σχέσεις και την αρχή, ότι αποτελεί αγαθό μόνο ό,τι έχει ανταλλακτική αξία, το πνεύμα κοινωνικής αλληλεγγύης πνέει τα λοίσθια. Αρωγός για την ευδοκίμηση τέτοιων αρχών είναι και το εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο δεν καλλιεργεί συστηματικά και προσαρμοσμένο στην σύγχρονη πραγματικότητα ένα σύστημα αξιών, δυναμικό και με προοπτική. Συνεχώς διαβρώνεται η πολιτισμική ταυτότητα ακροβατώντας ανάμεσα στην λογική του θεάματος και την ακινησία μιας κοινωνίας, η οποία πορεύεται χωρίς σχέδιο, στόχους και παραγωγική δυναμική.

Β. Για μια δυναμική κοινωνία πολιτών

Οι μεγάλες αλλαγές που  έχουν συντελεσθεί και οριοθετούν  τις εξελίξεις, τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε εθνικό επίπεδο, επιβάλλουν μαζικές τομές και ανατροπές σε όλους τους κοινωνικούς θεσμούς και  δομές και ιδιαιτέρως στην κοινωνία πολιτών.

Άμεσα πρέπει να αρχίσει η σταδιακή αποδέσμευση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων από την οικονομική  εξάρτηση από την κάθε μορφής εξουσία. Για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι αναγκαία η ανάπτυξη κινήματος Μ.Κ.Ο. με τη λογική οργανώσεων του Γ΄ τομέα, οι οποίες θα συνδυάζουν  την μη κερδοσκοπική επιχειρηματική λογική με τον εθελοντισμό. Πολύ σημαντική βοήθεια θα προσφέρει η αξιοποίηση της διεθνούς εμπειρίας σε αυτό τον τομέα. Υπάρχουν πεδία στα οποία δεν δραστηριοποιούνται ούτε ο κρατικός ούτε ο ιδιωτικός τομέας. Εκεί μπορούν να αναπτύξουν δράση και να αντλήσουν οικονομικούς πόρους.

Ταυτοχρόνως πρέπει να αλλάξει το θεσμικό πλαίσιο, το οποίο ρυθμίζει τις σχέσεις του δημόσιου τομέα με την κοινωνία πολιτών. Ιδιαιτέρως το κομμάτι εκείνο που αναφέρεται στις οικονομικές σχέσεις, πρέπει να απαλλαγεί από την λογική αξιοποίησης των οικονομικών επιχορηγήσεων για την άσκηση πολιτικής επιρροής.

Η στελέχωση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων θα πρέπει να συνδυάζει την δυνατότητα ανάλυσης της πραγματικότητας και επεξεργασίας  θέσεων στον θεματικό τομέα αναφοράς της Μ.Κ.Ο. με την δυνατότητα ανάπτυξης δράσης. Αυτό σημαίνει ότι ένα μέρος των στελεχών θα έχει διεπιστημονικά χαρακτηριστικά. Η θεματική αναφορά των Μ.Κ.Ο. πρέπει να καταλήγει στην δημιουργία δικτύων θεματικών Μ.Κ.Ο., ώστε να διαμορφωθεί προοπτικά ισχυρό συλλογικό υποκείμενο, το οποίο θα αναπτύσσει διάλογο με τους φορείς εξουσίας εκφράζοντας το κοινωνικό συμφέρον.

Βεβαίως η ένταξη των Μ.Κ.Ο τοπικών κλειστών κοινωνιών σε εθνικά θεματικά δίκτυα επιβάλλεται να καταλήγει και στα αντίστοιχα διεθνή, διότι σε αντίθετη περίπτωση θα λειτουργούν με λογική απομονωτισμού και ξενοφοβικά, ενώ παραλλήλως δεν θα συμμετέχουν  ενεργά στο διαπολιτισμικό διάλογο και επικοινωνία  τόσο στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση όσο και διεθνώς, με αποτέλεσμα να γίνονται οι τοπικές κοινωνίες πιο ευάλωτες στο πολιτισμικό μαρασμό και την άμβλυνση της πολιτισμικής ταυτότητας. Η τελευταία συντελείται ήδη με όχημα το θέαμα και τη μουσική στους νέους. Σύμφωνα μάλιστα με τον Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι έχει ήδη επιτευχθεί αυτός ο στρατηγικός στόχος των Ηνωμένων Πολιτειών. Η φολκλορική αναπαραγωγή της πολιτισμικής παράδοσης δεν αποτελεί άμυνα στον ισοπεδωτισμό  της Παγκοσμιοποίησης.

Τομές και ανατροπές  όμως χρειάζεται να γίνουν και στο πολιτικό επίπεδο. Είναι αδήριτη ανάγκη η ανάπτυξη και εφαρμογή από το κράτος και τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης μιας πολιτικής, η οποία στοχεύει στην δημιουργία ανεξαρτήτων συλλογικών υποκειμένων στην κοινωνία. Πρέπει να δοθούν κίνητρα προς αυτή την κατεύθυνση, ώστε η ελληνική κοινωνία να χειραφετηθεί και να απαλλαγεί από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του πολιτικού συστήματος.

Εάν δεν υπάρξει λειτουργική ισορροπία των κοινωνικών συστημάτων , η κοινωνία πολιτών θα σβήσει και θα υποκατασταθεί από την τηλεσυμμετοχή της πολυθρόνας και της κοινωνικής απραξίας.

Είναι επίσης σημαντικό να  δημιουργηθεί μέσα  από την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση πνεύμα εθελοντισμού και κοινωνικής αλληλεγγύης. Η σκληρή πραγματικότητα  του ατομικισμού, η οποία θα εντείνεται συνεχώς στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος προς το παρόν  κυριαρχεί, λειτουργεί ανασταλτικά σε σχέση με το πνεύμα εθελοντισμού και κοινωνικής αλληλεγγύης, ενώ  ταυτοχρόνως μέσα από την προώθηση ενός συστήματος αξιών, το οποίο βασίζεται στη λογική του ανταγωνισμού και του ατομικισμού, δυναμιτίζει την κοινωνική συνοχή.

Στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού η πολιτική κινείται πλέον στην περιφέρεια. Στο κέντρο της λήψης αποφάσεων είναι η οικονομία και η αγορά. Το πολιτικό σύστημα λειτουργεί ως μηχανισμός νομιμοποίησης της δυναμικής της αγοράς, ενώ ταυτοχρόνως χρησιμοποιεί την κοινωνία πολιτών για την διαμόρφωση συνθηκών ισορροπίας στο κοινωνικό επίπεδο, χωρίς να επιτρέπει την ανάδειξη συλλογικών υποκειμένων στην κοινωνία. Διαχέεται δηλαδή η νομιμοποιητική λειτουργία του πολιτικού συστήματος και στην κοινωνία πολιτών. Είναι αναγκαίες βαθιές κοινωνικές τομές προκειμένου η κοινωνία πολιτών να αποτελέσει ουσιαστικό πυλώνα στην δημοκρατία και στην ανάπτυξη δυναμικής στην κοινωνία.

Καθοριστικό ρόλο για την έναρξη διεργασιών απελευθέρωσης της κοινωνίας πολιτών από τις πάσης φύσεως οικονομικές και πολιτικές εξαρτήσεις και την ανάδειξη των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων σε δυναμικά και αυτόνομα συλλογικά υποκείμενα θα παίξει η θεσμική κατοχύρωση της κοινωνίας πολιτών ως εκφραστή του κοινωνικού συμφέροντος στο πλαίσιο του συντάγματος.