Στις 4 Φεβρουαρίου του 2001 πέθανε στο Παρίσι ο Ιάννης Ξενάκης.
Για τον Ιάννη Ξενάκη
—του Αλέξανδρου Χαρκιολάκη*—
Είναι 5 Φεβρουαρίου του 2001 κι εγώ σπουδάζω στο δεύτερο έτος στο τμήμα μουσικών σπουδών του Πανεπιστημίου του Σέφιλντ. Με βλέπει στο διάδρομο της σχολής μου ένας από τους καθηγητές μου και οι πρώτες του λέξεις, πριν καν από τις συνηθισμένες καλημέρες (ξέρετε δα πόσο τυπικοί είναι οι εγγλέζοι), είναι «λυπάμαι πολύ για την απώλεια για τη χώρα σου, ο Ξενάκης ήταν ένας από τους σπουδαίους».
Η φράση «ήταν ένας από τους σπουδαίους» συνοψίζει νομίζω αρκετά καλά το τι ήταν ο Ξενάκης για το κόσμο της μουσικής αλλά και της γενικότερης διανόησης. Πολλοί έχουν μιλήσει για εκείνον και τις δυνατότητές του, για τη συνθετική του σκέψη αλλά και τη φιλοσοφική του διάθεση απέναντι στα πράγματα.
Ο Ξενάκης γεννήθηκε στις 29 Μαΐου του 1922 στη Ρουμανία και το 1932 μετέβη στις Σπέτσες για να γίνει μαθητής στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή Σπετσών. Το 1938 μετακόμισε στην Αθήνα για να ξεκινήσει τη προετοιμασία για να εισαχθεί στο ΕΜΠ και παράλληλα συνέχισε την ενασχόληση με τη μουσική, η οποία είχε ξεκινήσει δειλά-δειλά στις Σπέτσες. Ακούει και μαθαίνει μουσική συνεχώς, προσπαθεί να καταστεί δημιουργικός και κάνει τις πρώτες του συνθετικές απόπειρες (εδώ, εδώ, εδώ, και εδώ μερικά λινκ με κάποιες από τις πρώτες, άγνωστες στο ευρύ κοινό, συνθέσεις του).
Κατά τη διάρκεια των φοιτητικών του χρόνων που συμπίπτουν με τα χρόνια της κατοχής στην Αθήνα οργανώνεται στο ΚΚΕ, γίνεται μέλος της ΕΠΟΝ και μετέχει ενεργά στο αντιστασιακό κίνημα. Τραυματίζεται στα Δεκεμβριανά με αποτέλεσμα να χάσει ουσιαστικά την όρασή του από το αριστερό μάτι. Τελικά καταφέρνει να πάρει το πτυχίο του το 1947. Φεύγει για τη Γαλλία μέσω Ιταλίας κι ενός πλαστού διαβατηρίου καθώς δεν κατάφερε την απαλλαγή του από τη στρατιωτική θητεία όπου τον περίμεναν οι γνωστές «εκπαιδευτικές» πρακτικές για εκείνους που ήταν οργανωμένοι στα αντιστασιακά κινήματα της Αριστεράς.
Στη Γαλλία ξεκινά η πραγματική του ζωή ως συνθέτης. Προσλαμβάνεται στο γραφείο του Le Corbusier κι εργάζεται σε πολλά μεγάλα έργα που διεκπεραιώνει με εξαιρετική επιτυχία. Ταυτόχρονα αποζητά τη μουσική ενασχόληση και στρέφεται προς τους μουσικούς κύκλους του Παρισιού για να αποκτήσει γνώσεις που θεωρεί ότι του λείπουν. Δεν δείχνει όμως πρόθυμος να μπει στο καλούπι (στη πραγματικότητα δεν ήταν ποτέ πρόθυμος να μπει σε κανένα καλούπι) των τακτικών σπουδών αρμονίας κι αντίστιξης, με ασκήσεις τετράφωνης χορωδίας και λάθη στις παράλληλες πέμπτες κι όγδοες. Ο Ολιβιέ Μεσιάν του λέει τη μεγάλη αλήθεια, ότι δηλαδή γνωρίζει πολλά που πρέπει να χρησιμοποιήσει στη μουσική του και τον προτρέπει να προχωρήσει και να γράψει όσο περισσότερο μπορεί. Μάλλον βλέπει σε εκείνον αυτό που άλλοι αρνούνται ή δεν έχουν τη δυνατότητα να δουν: ένα δημιουργό για τον οποίο οι νόρμες είναι για να αποδομούνται και να σπάνε.
Οι απόψεις του φαίνονται σε κάποιους αιρετικές, «ξεγλιστρά» από τον σειραϊσμό και την τονική μουσική και το 1954 γίνεται μέλος της ομάδας Groupe de Recherches de Musique Concrete που έχει ιδρύσει ο Pierre Schaeffer με τον Pierre Henry. Στόχος της ομάδας είναι η σύνθεση με ηλεκτρονικά μέσα και ο Ξενάκης συναρπάζεται από αυτό τον κόσμο. Ξεκινά αμέσως δουλειά με εξαιρετική επιτυχία. Η συνάντησή του με τον μαέστρο Hermann Scherchen θα αποδειχθεί καταλυτική μιας κι εκείνος θα διευθύνει πολλά έργα του Ξενάκη τα επόμενα χρόνια, αν και δεν του δόθηκε η ευκαιρία να διευθύνει τη πρώτη εκτέλεση του έργου Μεταστάσεις όπως το σχεδίαζε. Θα το διευθύνει όμως αργότερα.
Από το 1959 και μετά η ζωή του περιέχει τα εξής: σύνθεση, διδασκαλία, συγγραφή κι έρευνα. Δεν θα πάψει ποτέ να είναι εκείνος ο ανήσυχος άνθρωπος, έτοιμος να ακούσει και να αγκαλιάσει τη νεωτερικότητα. Θα γράψει σπουδαία έργα: Herma (1961), Nomos Alpha (1965–1966), Polytope de Montreal (1967), Kraanerg (1968), Persephassa (1969), Evryali (1973), Psappha (1975), Komboi (1981), Rebonds (1989), Troorkh (1991) και μέχρι το θάνατό του θα συνεχίσει να είναι εκείνος που θα επηρεάζει διαδραστικά τη μουσική πραγματικότητα της εποχής του αλλά και ταυτόχρονα θα καθορίζει τη μουσική πραγματικότητα για τις επόμενες δεκαετίες. Αυτό μάλλον είναι το χαρακτηριστικό των μεγάλων δημιουργών: όχι μόνο αφήνουν το στίγμα τους στην εποχή τους αλλά μας βάζουν στη διαδικασία να τους ανακαλύπτουμε σιγά-σιγά, κι όπως τα έργα τους έτσι και τα λόγια τους γίνονται πλέον επίκαιρα. Γιατί υπάρχουν έργα του Ξενάκη που δεν έχουν αποκαλυφθεί στην ολότητά και το μεγαλείο τους (κι ας παίζονται συχνά) γιατί πολύ απλά δεν έχουμε ακόμη τη δυνατότητα να τα αντιληφθούμε. Έχουμε πολλά να μάθουμε (κι ευτυχώς).
* Ο Αλέξανδρος Χαρκιολάκης είναι μουσικολόγος, διευθυντής της μουσικής βιβλιοθήκης Erol Ucer και λέκτορας ιστορικής μουσικολογίας στο MIAM – IstanbulTechnical University
Ο Ιάννης Ξενάκης με δικά του λόγια
Ήμουν 5-6 χρονών όταν πέθανε η μητέρα μου. Πέρασα τα εφηβικά μου χρόνια εσωτερικός σ ένα σχολείο κοντά στη θάλασσα· η ζωή όμως ήταν πικρή, ακόμη και στις Σπέτσες εκείνης της εποχής.
Μου άρεσε πολύ να διαβάζω αστρονομία, απομονωμένος στη βιβλιοθήκη. Και κάποτε, μέσω ενός δασκάλου, ανακάλυψα τον Όμηρο, τους αρχαίους συγγραφείς· έτσι άνοιξε για μένα η καταπακτή προς τον φιλοσοφικό λόγο.
Η συνέχεια εδώ