Το 1821 δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Για να αναδυθεί το ελληνικό έθνος από τα βάθη της Ιστορίας και να διεκδικήσει την πολιτική του αυτονομία, χρειάστηκε να δημιουργηθούν τα αναγκαία προαπαιτούμενα. Συγκροτήθηκαν, κατ’ αρχάς, στο πέρασμα των χρόνων, στον χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι κοινωνικές και οικονομικές εκείνες δυνάμεις που είχαν ανάγκη και επιζητούσαν την ελληνική πλέον εθνική τους πολιτική έκφραση. Παράλληλα άρχισε και η ιδεολογική συγκρότηση του επαναστατικού αιτήματος. Εκτός από τις διάφορες απλοϊκές λαϊκές δοξασίες, καθοριστικό ρόλο στη μορφοποίησή του είχαν η Γαλλική Επανάσταση και οι ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Τις ιδέες και τις αποκρυσταλλώσεις τους «μετακένωσε» στον υπόδουλο ελληνισμό ένα μικρό αλλά υπολογίσιμο στρώμα διανοουμένων, με μεταφράσεις, με πρωτότυπα έργα, με εκδόσεις εντύπων, με τη διδασκαλία και τη δημιουργία σχολών σε διάφορες πόλεις. Το πολιτισμικό και πολιτικοκοινωνικό αυτό κίνημα ονομάστηκε νεοελληνικός διαφωτισμός και συνετέλεσε ιδιαίτερα σημαντικά στην εθνική αυτοσυνειδησία και στην αφύπνιση των Ελλήνων. Η πιο ριζοσπαστική πλευρά όμως του διαφωτιστικού κινήματος, εκτός από την εναντίωση στη ζοφερή οθωμανική κυριαρχία, επεξέτεινε την κριτική της και στην κοινωνική και πολιτική διάρθρωση του υπόδουλου ελληνισμού. Για την πλευρά αυτή η ρήξη έπρεπε να συμβεί και με τους οθωμανούς τυράννους και με τις παραδοσιακές κοινωνικές δυνάμεις στο εσωτερικό της υπόδουλης ελληνικής κοινωνίας.

Χαρακτηριστικό κείμενο αυτής της οπτικής και από τα πλέον εμβληματικά του νεοελληνικού διαφωτισμού είναι η «Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας» που κυκλοφόρησε το 1806 στην Ιταλία από ανώνυμο συγγραφέα. Πρόκειται για μια εξαιρετικά βίαιη κριτική της τότε ελληνικής πραγματικότητας, έντονα αντικληρικαλιστική και επιθετική προς τις κοινωνικές κατηγορίες που εκμεταλλεύονταν τον υπόδουλο λαό και αντιδρούσαν στον φωτισμό και στην απελευθέρωσή του. Ολα αυτά βέβαια δεν ήταν εύκολα. Στο εσωτερικό της οθωμανικής αυτοκρατορίας η επαναστατική δράση καταστέλλονταν βιαιότατα και η επίσημη εκκλησία αντιδρούσε έντονα στην εισαγωγή και την αναπαραγωγή των νεωτερικών ιδεών.

Στις ευρωπαϊκές απολυταρχίες δε οι μυστικές αστυνομίες καιροφυλαχτούσαν. Οι συνθήκες αυτές επέβαλαν τη συνωμοτική δράση και την οργάνωση σε μυστικές εταιρείες. Εκτός από τη «Φιλική Εταιρεία», τη μεγαλύτερη και πιο σημαντική, άλλες οργανώσεις ήταν το «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο» στο Παρίσι και η «Φιλόμουσος Εταιρεία», στην Αθήνα αρχικά και στη Βιέννη αργότερα. Γρήγορα όμως οι προτεραιότητες αναπροσαρμόστηκαν. Προείχε η κατάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας και η κοινωνική αναδιάταξη θα ακολουθούσε. Και αυτό έγινε. Κατά κάποιο τρόπο όμως, όχι και τόσο παράδοξο, η κοινωνική ανασυγκρότηση παραμένει ακόμα αιτούμενο.