Η Ιστορία ως σχολικό μάθημα διαμορφώνει, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο, τις πεποιθήσεις και την ταυτότητα των μελλοντικών πολιτών. Κατασκευάζει τις λεγόμενες ρίζες της κοινωνίας, οι οποίες, σύμφωνα με μερικούς, είναι αναγκαίες για την επιβίωσή της. Συνήθης στόχος, η έντεχνη παγίωση ιδεών περί εξαιρετικότητας της φυλής στην οποία ανήκουν οι μαθητές. Γιατί άραγε οι πόλεμοι πρωταγωνιστούν στην διδασκόμενη Ιστορία; Πώς είναι αποδεκτό διάφορα άσχετα, μέχρι και ανώριμα πρόσωπα, να επιβάλλουν σοβαροφανείς απόψεις, χρησιμοποιώντας αυτή την ιδιαίτερα σύνθετη επιστήμη; Πώς θα μπορούσε μια αντικειμενική Ιστορία να προσφέρει γνώσεις χρήσιμες για τον καθένα και να υπηρετήσει την πρόοδο;

Ιστορικά ζητήματα εξετάζονται από πολλές επιστήμες: Αστρονομία, Γεωλογία, Εξελικτική Βιολογία, Παλαιοντολογία κ.λπ. αναλύουν χρονικές συνέχειες γεγονότων, όπου οι παράμετροι που εμπλέκονται είναι λιγότερες απ’ ό,τι στα ανθρώπινα πράγματα, η δε υποκειμενικότητα παίζει μικρό ρόλο. Η Ιστορία, ως σύνθετος κλάδος που επιδίδεται σε συστηματική και κριτική έρευνα για την κατανόηση γεγονότων του παρελθόντος σχετικών με ατομικές ή συλλογικές ανθρώπινες ενέργειες, αφορά μόνον εξειδικευμένους επιστήμονες. Με αυτή την έννοια, θυμίζει την Σχετικότητα, που δεν είναι κατανοητή από την συντριπτική πλειονότητα του ανθρώπινου πληθυσμού. Επιμέρους ιστορικές προσεγγίσεις είναι πιο προσιτές και γόνιμες για τους αντίστοιχους κλάδους, π.χ. ιστορία της μουσικής, των ασθενειών ή των γλωσσών. Εν τούτοις, η διδασκόμενη Ιστορία επιμένει σε βασιλείς, αγίους και πολέμους, κατασκευάζοντας ένα ιστορικό μανδύα διακοσμημένο με συμβολισμούς. Διαμορφώνει έτσι ένα στρεβλό πλαίσιο για την κατανόηση της πραγματικότητας του παρελθόντος.

Οι περισσότεροι ιστορικοί παραδοσιακά επιλέγουν ισχυρές προσωπικότητες και επικεντρώνονται στους αγώνες για να κερδίσουν, να διατηρήσουν ή να ασκήσουν την εξουσία. Πολλές όμως πιο αργές διεργασίες έκαναν μακροπρόθεσμα την διαφορά στην κοινωνική ζωή. Οι ιστορικοί συχνά παραμένουν σιωπηλοί σχετικά με υπόγειες μακροχρόνιες αλλαγές, σημαντικές για την ζωή των απλών ανθρώπων της κάθε εποχής και, τελικά, καθοριστικές για τις εξελίξεις. Μπορούν με επιστημονικό και απλό τρόπο να αναδειχθούν οι κύριοι μηχανισμοί της Ιστορίας;

Παραγωγή εθνικιστών

Έξοχο παράδειγμα ανόητης επίκλησης της Ιστορίας είναι τα περίφημα αυτοκόλλητα σε τουριστικούς χώρους: «Macedonia is Greek. Study history», που την δεκαετία του ’90 προέτρεπαν τους τουρίστες να μελετήσουν τα ελληνικά δίκαια στο Μακεδονικό ζήτημα. Η άγνοια των εμπνευστών έκανε το σύνθημα να λειτουργεί αντίστροφα: οι ξένοι αντιλαμβάνονταν ότι, με εργαλείο την Ιστορία, η Ελλάδα επιδιώκει να προσαρτήσει το κράτος που ονομάζεται Μακεδονία!

Κατά τον Gerard Briais, η Ιστορία είναι σκληρό ναρκωτικό. Υπηρετώντας το πατριωτικό πρόγραμμα της κάθε χώρας, διδάσκεται για να παρέχει ιδεολογική νομιμοποίηση του εθνικού αφηγήματος. Το παιδί ξεσηκώνεται στο σχολείο και μεταδίδει φόρτιση στο σπίτι και στην οικογένεια. Η Ιστορία βαραίνει όταν την σκαλίζουν. Στη μνήμη εντυπώνονται κυρίως οι πόλεμοι, αναδεικνύεται ένα εθνικιστικό αίσθημα που εκπροσωπείται από την υπερτονισμένη δράση πολεμικών ή και θρησκευτικών ηρώων. Τα πρόσωπα είναι αρσενικά, θηλυκές μορφές εμφανίζονται σπάνια, κυρίως σε ρόλους μητέρας ή γυναίκας του ήρωα, με εξαίρεση το θηλυκό σύμβολο «Μητέρα Πατρίδα», που εκφράζει το αδιαμφισβήτητο δικαίωμα κυριαρχίας στην κάθε εθνική επικράτεια. Η έννοια της πατρίδας περικλείει ισχυρή διάσταση ταυτότητας, συσπειρωτική μεν για την φατρία, επιβεβαιωτική δε των διαφορών από τους άλλους. Το να αποτελέσει αντικείμενο κριτικής, ειρωνείας ή σάτιρας θεωρείται αδιανόητο.

Το μάθημα της Ιστορίας προορίζεται να διαμορφώνει φανατικούς, με επιθετική αρσενική νοοτροπία, διαμορφωμένη γύρω από μια ιερή εθνική ιδέα. Οι εθνικιστές πάντοτε στρέφονται εναντίον κάποιου, βλέπουν τον πόλεμο ως μια από τις εναλλακτικές λύσεις, ζητούν θυσίες και είναι συχνά έτοιμοι για επικίνδυνες ενέργειες. Αν και προέρχεται από τον διεθνιστικό ιδεολογικό χώρο, το σύνθημα «η βία μαμή της Ιστορίας» ταιριάζει απόλυτα στον εθνικιστικό τρόπο σκέψης. Το ίνδαλμα είναι ο πολεμιστής, ο ήρωας, ο αρχηγός, ο οποίος, ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, ασκεί ευπρόσδεκτη θανατηφόρα βία για την απόκτηση γοήτρου, τιμών και εξουσίας.

Ανορθόδοξες Ιστορίες

Στα σχολικά προγράμματα συνήθως δεν τίθενται πραγματικά μεγάλες ιστορικές ερωτήσεις, όπως π.χ. η μείζων αλλαγή που, σύμφωνα με το βιβλίο της Αθανασιάδη, εξελίχθηκε από  τον Μέγα Αλέξανδρο μέχρι τον Μωάμεθ, σφραγίζοντας τις επόμενες περιόδους. Αργή μετάβαση από την πολυδοξία προς την μονόδρομη σκέψη, μια διαδικασία που, αν διδασκόταν, θα βεβήλωνε τις εθνικές και θρησκευτικές ορθοδοξίες. Ένας αρχαίος κόσμος στα μέτρα του ανθρώπου μεταμορφώθηκε σταδιακά σ’ ένα κόσμο όπου η ζωή ορίζεται με υπερβατικά κριτήρια. Γενικό ιδεολογικό πέρασμα από ανθρωποκρατία σε θεοκρατία, από πλουραλισμό σε φονταμενταλισμό, με τελική επικύρωση από το Ισλάμ. Ένα ιερό βιβλίο γίνεται μονοπώλιο και επιβάλλει τον οικουμενικό προσηλυτισμό. Η δογματική θεολογική καθαρότητα και η δαιμονοποίηση της αίρεσης εκτρέφουν έριδες εντός και εκτός της κοινότητας. Η μισαλλόδοξη νοοτροπία κατακτά ολόκληρη την κοινωνία, ως φυσιολογική κατάληξη της μονόδοξης θεώρησης του κόσμου, αφού από τον αυτισμό της μονοδοξίας ως την επιθετικότητα της μισαλλοδοξίας η απόσταση είναι μηδαμινή. Προοδευτικά, η βία κατακτά την χριστιανική ιεραρχία και τις καρδιές του ποιμνίου. Ιδιάζουσα μορφή της η καταστροφή ιερών χώρων των αντίπαλων κοσμοθεωριών.

Στις διαλέξεις και τα επιστημονικά της κείμενα, η Ευθυμίου εκθέτει τα κύρια σημεία της Παγκόσμιας Ιστορίας, τις μεγάλες τομές που άλλαξαν τις δομές των κοινωνιών, τις διεργασίες που έφεραν γενέσεις νέων θρησκειών, τεχνολογιών, ιδεολογιών και θεσμών. Π.χ. η Χάνσα των Τευτόνων εμπόρων, προάγγελος των μελλοντικών εμπορικών σχημάτων, της ηθικής και των αντιλήψεων του Προτεσταντισμού, της Βιομηχανικής Επανάστασης και του σημερινού Δυτικού κόσμου. Υπογραμμίζει την ιστορική παρουσία, τον σημερινό και τον πιθανό μελλοντικό ρόλο της Κίνας, με τον Κομφουκιανισμό που αντιστοιχεί σε πολλά με τον Προτεσταντισμό. Επισημαίνει την ομοιότητα μεταξύ Κομμουνισμού, Χριστιανισμού και Ισλαμισμού, καθώς και την σημερινή δημογραφική ισχύ του Ισλάμ που προκαλεί τάσεις ανατροπής της ουσιώδους κληρονομιάς του Διαφωτισμού, όπως η ανεκτικότητα, η ανεξιθρησκία, ο διαχωρισμός θρησκείας και πολιτικής, η ισότητα, η ελευθερία και ελευθεριότητα, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Τονίζει το πνεύμα της περιπέτειας και της διακινδύνευσης που έκαναν κυρίαρχο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και υπενθυμίζει την διαχρονική ελληνική άρνηση ένταξης στην Δύση.

Στο βιβλίο του, ο Diamond προσεγγίζει την κατάσταση του σύγχρονου κόσμου, επιχειρώντας να εξηγήσει τις παρατηρούμενες άνισες δυναμικές τεχνολογικής εξέλιξης και ανάπτυξης των διαφόρων ανθρώπινων κοινωνιών επί 13.000 έτη, ιδιαίτερα δε την κυρίαρχη θέση της Ευρασίας. Απορρίπτοντας ερμηνείες περί γενετικών φυλετικών διαφορών ή την υπερεκτίμηση κάποιων ιδιοφυών προσωπικοτήτων, τονίζει την καθοριστική σημασία των γεωγραφικών και  περιβαλλοντικών στοιχείων. Με επιχειρήματα βασισμένα σε Βιολογία, Οικολογία, Επιδημιολογία, Γλωσσολογία, Ιστορία Τεχνολογίας κ.λπ. αναδεικνύει την σημασία του σχήματος των ηπείρων και των γεωγραφικών και οικολογικών φραγμάτων στην διάδοση ανθρώπινων επιτευγμάτων, όπως οι καλλιέργειες, η κτηνοτροφία, η γραφή και διάφορες τεχνικές και ερμηνεύει τους ρόλους παραγόντων όπως η εξημέρωση άγριων φυτών και ζώων,  η μετάδοση μικροβίων από τα ζώα και η ανάπτυξη ανοσίας στους πυκνούς ανθρώπινους πληθυσμούς, η ποιότητα οπλισμού και τεχνολογίας, η συγκεντρωτική διοίκηση από εγγράμματες ελίτ, θεσμούς και εξειδικευμένη γραφειοκρατία, οι θρησκείες και ιδεολογίες. Αναλύει τις διαφορές μεταξύ Μέσης Ανατολής, Κίνας, Λατινικής Αμερικής και Ευρώπης, στην οποία συγκεντρώθηκαν όλοι οι αποφασιστικοί παράγοντες, όπως τάξη εμπόρων, καπιταλισμός, προστασία εφευρέσεων, απουσία απόλυτης δεσποτείας ή συντριπτικής φορολογίας, ανάπτυξη εμπειρικής έρευνας και κριτικής.

Το βιβλίο του Harari ξεκινά από την επιτυχία του Sapiens σε σχέση με άλλα είδη ανθρώπων. Η διαμόρφωση πειστικών φαντασιακών εννοιών και αφηγημάτων, όπως θρησκεία, έθνος, οικονομία, ανθρώπινα δικαιώματα, οδηγεί τους Sapiens να οργανώνονται γύρω από κοινά προγράμματα μεγάλης κλίμακας, με νέες επιτυχημένες συμπεριφορές, που δεν συνδέονται οπωσδήποτε με γενετικές αλλαγές. Ο Sapiens πραγματοποίησε την Γεωργική Επανάσταση, ίδρυσε πόλεις, επέβαλε με τις αυτοκρατορίες σταθερότητα, επιστημονική και οικονομική ανάπτυξη, δημιούργησε βιβλία και νόμους. Το χρήμα, ως αποτελεσματικό μέσο αμοιβαίας εμπιστοσύνης, γκρεμίζει σήμερα τα φράγματα που ύψωναν η κοινότητα, η θρησκεία ή το κράτος. Η πίστωση κυριαρχεί, αποκαλύπτοντας εμπιστοσύνη στο ανθρώπινο μέλλον. Το κέρδος, ως βάση συλλογικού πλούτου, μειώνει την αρχέγονη βία, κάνει τον πόλεμο λιγότερο ωφέλιμο και την ειρήνη προσοδοφόρα. Σήμερα, η κατεύθυνση της Ιστορίας οδηγεί σε μια ενιαία κουλτούρα. Ήδη οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ακολουθούν το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα και την επιστημονική αντίληψη για την φύση, τις ασθένειες, τα τεχνολογικά αγαθά κ.λπ. Πώς θα εξελιχθεί ο κόσμος κατά την τρέχουσα χιλιετία, με την προοπτική ενός βιονικού και μακροβιότερου ανθρώπου;
Τι μπορεί να είναι η διδασκόμενη Ιστορία

Οι σύγχρονες επιτυχημένες κοινωνίες διαμορφώνουν εθνική ταυτότητα μέσω παρόντων ή προσδοκώμενων επιτευγμάτων τους και όχι με αναζήτηση ριζών στο παρελθόν. Η έμμονη προσήλωση σε αξιοθαύμαστα επιτεύγματα ή, ακόμα περισσότερο, σε ηρωικά πολεμικά κατορθώματα των προγόνων είναι συνταγή οικονομικο-κοινωνικής καχεξίας. Εξ άλλου, ο πόλεμος δεν είναι παρά η ωμή βάρβαρη όψη της ανθρώπινης ανάγκης για κυριαρχία. Η εποποιϊα του ανθρώπου περιέχει πολλά πέρα από τους πολέμους. Με τον πολιτισμό, έχει ανακαλύψει πράγματα πιο ενδιαφέροντα από τις μάχες: φιλοσοφία,  πολιτική, έρωτα, αθλητισμό, παιδεία, οικονομία, τέχνες, τεχνολογία κ.λπ. Η ανάγκη για κυριαρχία μπορεί πλέον να βρίσκει ειρηνικές διεξόδους στο πλαίσιο του οικονομικού, αθλητικού ή άλλου ανταγωνισμού. Χάρη στην ιστορική εξέλιξη του φιλελεύθερου κράτους, οι άνθρωποι σε ολόκληρες ηπείρους ήδη απολαμβάνουν επί δεκαετίες την ειρηνική συνύπαρξη. Η πατρίδα, αντί του συμβολικού δεσμού με το αίμα και το χώμα, αποκτά την ανθρώπινη αξία του καθημερινού χώρου. Ο εθνικισμός όμως, αντλώντας σκοταδιστικές ιδέες από την διδασκαλία ενός αιματηρού παρελθόντος, στρέφει τον άνθρωπο προς τα πίσω. Διαχρονικό παραμένει το μήνυμα του Francois Mitterrand,  από την τελευταία ομιλία του ως προέδρου: Εθνικισμός ίσον πόλεμος.

Η παιδεία πάντοτε καλλιεργεί ένα ιδεολογικό πρότυπο. Στις νεωτερικές ανοικτές κοινωνίες, αναδεικνύει την δημοκρατική λειτουργία, τις βασικές αξίες και θεσμούς, τις ομοιότητες και διαφορές από άλλες κοινωνίες. Έτσι συγκροτείται η σύγχρονη ταυτότητά τους. Ο πεπαιδευμένος πολίτης κερδίζει την δυνατότητα απομάγευσης, ήτοι ορθολογικής αποκωδικοποίησης του κόσμου, χωρίς προκαταλήψεις ή χρέη από το παρελθόν, ώστε κάθε άνθρωπος να διαμορφώνει ελεύθερα την δική του προοπτική. Η Ιστορία γίνεται χρήσιμη για τον καθένα, όταν αναλύει την εξέλιξη διαφόρων κοινωνιών, αναδεικνύοντας τις αιτίες που τις διαφοροποιούν. Η διδαχή της φέρνει όφελος στις σημερινές κοινωνίες μόνο όταν μεταδίδει απλή αντικειμενική γνώση για τους κύριους παράγοντες που έχουν διαπλάσει τον παρελθόντα και τον σύγχρονο κόσμο και, συνεπώς, για την πιθανή διαμόρφωση του μελλοντικού.

Η σχολική εκπαίδευση χρειάζεται μια Ιστορία τελείως διαφορετική από την σημερινή. Να βλέπει σφαιρικά τον κόσμο, να στέκεται στις μεγάλες αλλαγές, να κρατιέται μακριά από εθνικισμούς, χωρίς να μπλέκει σε δυσνόητη πολυπλοκότητα. Ξεκινώντας από την βιολογική εξέλιξη των πρωτευόντων θηλαστικών και τους προγόνους του Homo sapiens, να περνά στην εξέλιξη της γλώσσας, τις ομάδες κυνηγών-συλλεκτών, τα εργαλεία, την Γεωργική Επανάσταση και μόνιμη εγκατάσταση, τις πόλεις, τον ρόλο πολέμων και θρησκειών, την διάδοση μικροβίων και σπόρων, τις τέχνες και επιστήμες, τις εφευρέσεις και ανακαλύψεις, την ενέργεια, το εμπόριο, τις μεταναστεύσεις, την χρήση φυσικών πόρων, την δημογραφική αύξηση, την Βιομηχανική Εποχή, καταλήγοντας στην σύγχρονη οικονομία. Τα εθνικά και θρησκευτικά αφηγήματα, όπως και οι προσωπικότητες, βρίσκουν την θέση που τους αναλογεί, μέσα στο γενικό πλαίσιο.

Η προπαγάνδα που διεξάγεται σε πολλές χώρες μέσω μαθημάτων Ιστορίας και Θρησκευτικών, αποσκοπώντας στην «ανάπτυξη εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης», στρεβλώνει την φυσιολογική ροπή των νέων ανθρώπων προς το μέλλον. Πώς θα επιτευχθούν πρόοδος και δημιουργία, πώς θα προσαρμοσθούν οι μελλοντικοί πολίτες στον δυναμικά μεταβαλλόμενο κόσμο μας, αν δεν καταργηθεί οποιαδήποτε κατήχηση στην υποχρεωτική σχολική εκπαίδευση; Τί εφόδια αποκομίζουν οι μαθητές από αντιεπιστημονικές ερμηνείες ή από αναφορές σε ένδοξο παρελθόν, ηρωισμούς, μάχες και πολεμική αρετή, εξαιρετικότητα του έθνους, μεγαλείο και μεθυστικά νάματα της φυλής;

Για να μάθετε περισσότερα:

Jared Diamond (2007). Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι. Εκδόσεις Κάτοπτρο

Yuval Noah Harari (2015). Sapiens. Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Μαρία Ευθυμίου (2017). Μόνο λίγα χιλιόμετρα. Ιστορίες για την Ιστορία. Εκδόσεις Πατάκη

Πολύμνια Αθανασιάδη (2017). Η άνοδος της μονοδοξίας στην ύστερη αρχαιότητα. Εκδόσεις Εστία

https://www.eurozine.com/can-history-be-a-science/

https://paris-luttes.info/histoire-synthetique-et-critique-9069?lang=fr

https://www.scienceshumaines.com/aux-origines-de-la-guerre_fr_1350.html