Την αξία της Αγίας Σοφίς ως κειμήλιο του Βυζαντινού Πολιτισμού και ιστορίας, επισημαίνει η κ. Ιόλη Καλαβρέζου, καθηγήτρια Ιστορίας της Βυζαντινής Τέχνης και Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.

Στη συνέντευξή της στον Αντώνη Τριφύλλη  και την «Μ», η κ. Καλαβρέζου τονίζει πως το πολιτιστικό κόστος για την ανθρωπότητα και ιδιαίτερα  τον δυτικό κόσμο από την μετατροπή του μνημείου σε τέμενος, είναι μέγιστο  «Με το “κλείσιμο” αυτού του ιστορικού μνημείου, χάνεται η δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης στη γνώση του πολιτισμού που εμπεριέχεται στην μακρά ιστορία του μνημείου. Η κίνηση αυτή “εξαφανίζει” στην ουσία την χριστιανική και Βυζαντινή παρουσία τόσων αιώνων», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Σημειώνει, ακόμη, πως  από όλες τις βυζαντινές εκκλησίες που έχουμε είναι η μόνη όπου ακόμα υπάρχουν ίχνη της πολιτικής των αιώνων εκείνων. Εκτός μερικών εικονογραφημένων χειρογράφων, δεν παρουσιάζεται πουθενά τόσο καθαρά η δημόσια πλευρά της εξουσίας. 

Η συνέντευξη

Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά που έπαιξαν ρόλο στον χαρακτηρισμό της Αγίας Σοφίας ως μνημείο παγκόσμιας πολιτιστική κληρονομιάς από την UNESCO; Πόσο αλλοιώνεται ο χαρακτήρας της από την μετατροπή της σε τέμενος;

·        Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η μοναδική αξία του κτιρίου ως αρχιτεκτονικού τύπου, που ήταν εξαιρετικά πρωτοποριακός και μεγαλειώδης. Μέχρι την δημιουργία του τρούλου του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό στην Αναγέννηση, ο τρούλος της Αγίας Σοφίας, που κάλυπτε τον γιγάντιο εσωτερικό χώρο, ήταν ο μοναδικός στον κόσμο. Και όλον τον μεσαίωνα, έβλεπαν το κτίριο ως το όγδοο θαύμα. Πέραν αυτού, είναι η αξία του ως μνημείου όλης της ιστορίας του βυζαντινού πολιτισμού, της σχέσης εκκλησίας - αυτοκρατορίας, και, φυσικά, τα καταπληκτικά ψηφιδωτά.

·        Σχετικά με την μετατροπή του μνημείου σε τέμενος, μέγιστο είναι το πολιτιστικό κόστος, όσον αφορά το δυτικό πολιτισμό αλλά και τον παγκόσμιο, τόσο την αρχιτεκτονική και τέχνη, όσο και την ιστορία. Με το “κλείσιμο” αυτού του ιστορικού μνημείου, χάνεται η δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης στη γνώση του πολιτισμού που εμπεριέχεται στην μακρά ιστορία του μνημείου. Η κίνηση αυτή “εξαφανίζει” στην ουσία την χριστιανική και Βυζαντινή παρουσία τόσων αιώνων.

 Τι συμβολίζει για την ανθρωπότητα, την ιστορία και τον Ελληνισμό ο χώρος αυτός;

 Από όλες τις βυζαντινές εκκλησίες που έχουμε είναι η μόνη όπου ακόμα υπάρχουν ίχνη της πολιτικής των αιώνων εκείνων. Εκτός μερικών εικονογραφημένων χειρογράφων, δεν παρουσιάζεται πουθενά τόσο καθαρά η δημόσια πλευρά της εξουσίας. Εδώ έχουμε μια σειρά από επίσημες αυτοκρατορικές απεικονίσεις, που εκτός των πορτραίτων του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας στην Ραβέννα της Ιταλίας, είναι οι μόνες αυτού του τύπου. Αυτά τα πορτραίτα αντανακλούν ιστορικά γεγονότα και την σχέση εκκλησίας και αυτοκρατορίας. Οπότε, η Αγία Σοφία  αποτελεί κειμήλιο του Βυζαντινού πολιτισμού και της ιστορίας του.  

·        Η μελέτη των ψηφιδωτών κατέστη δυνατή τον τελευταίο αιώνα, μόνο μετά την μετατροπή του πρώην τεμένους σε μουσείο με την απόφαση του Κεμάλ Ατατούρκ το 1934, και που επέτρεψε να αποκομίσουμε σημαντικές πληροφορίες. Το πιο σημαντικό αρχείο μελετών του μνημείου βρίσκεται στο ερευνητικό κέντρο Dumbarton Oaks στην Ουάσιγκτον.

 Στο Πανεπιστήμιο Stanford έχει δημιουργηθεί ένας χώρος πιστής αναπαραγωγής του ήχου της. Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα γι αυτό το project στο μέτρο που συνεισφέρατε στην δημιουργία του;

·        Δεν έχω συνεισφέρει στο project του Stanford για την επαναφορά και τεκμηρίωση του ήχου και των ψαλμωδιών στην Αγία Σοφία. Ωστόσο, το project αφορά ένα γενικότερο ενδιαφέρον της έρευνας των τελευταίων χρόνων στις αισθήσεις και την βιωματική εμπειρία ιστορικών χώρων. Για παράδειγμα, προσωπικά έχω ενασχοληθεί με την παρουσία του φωτός και την χρήση του φωτός από τους Βυζαντινούς, και, που στην Αγία Σοφία, έρχεται σε επαφή με τα εκτενή μάρμαρα του χώρου, προσφέροντας μια ιδιαίτερη αίσθηση.

 Πιστεύετε ότι υπάρχουν προϋποθέσεις για ανατροπή αυτής της απόφασης που εργαλειοποιεί τον πολιτισμό στον βωμό της Πολιτικής;

·        Δυστυχώς, δεν θα μπορούσα να απαντήσω αισιόδοξα αυτήν την στιγμή. Έχουν ήδη υπάρξει κινήσεις προς την φυσική μετατροπή του χώρου με την προσθήκη τάπητος για την κάλυψη του δαπέδου, και όπως επίσης προχωρημένες συζητήσεις για την κάλυψη των ψηφιδωτών. Μόνο με εξωτερικές πιέσεις, ίσως, υπήρξε κάποια ανατροπή της απόφασης.

·        Είναι σημαντικό να αναφερθεί οτι η μετατροπή σε τέμενος και αλλαγή καθεστώτος δικαιοδοσίας είναι άμεσα συνδεδεμένα με διεργασίες που αφορούν την συντήρηση του κτιρίου και των έργων τέχνης, όπως επίσης και με θέματα πρόσβασης στην έρευνα. Αυτά είναι καίρια ζητήματα που απαιτούν υπεύθυνες και συντονισμένες κινήσεις για την διασφάλιση του κτιρίου και προστασίας των έργων τέχνης.

 Ιόλη Καλαβρέζου

Από το 1990 είναι καθηγήτρια Ιστορίας της Βυζαντινής Τέχνης και Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ στην επώνυμη έδρα Dumbarton Oaks. Έχει διδάξει στην Καλιφόρνια στο UCLA και στο Πανεπιστήμιο Humbolt του Μονάχου. Είναι μέλος του Συμβουλίου Επιτρόπων του Dumbarton Oaks στην Ουάσινγκτον και του Ινστιτούτου Κύπρου. Σπούδασε Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου και στο Berkeley όπου πήρε και το διδακτορικό της. Το ερευνητικό και συγγραφικό της έργο αναφέρεται κυρίως σε θέματα πολιτικής ιδεολογία