Το Ίντερνετ εμφανίστηκε στα τέλη του 20ού αιώνα με την υπόσχεση ενός πιο ανοιχτού και δημοκρατικού κόσμου, όπου η πληροφορία θα ήταν προσβάσιμη σε όλους. Στην αρχική φάση του, το Web 1.0 (1989-2004) επικεντρώθηκε στις στατικές ιστοσελίδες που παρείχαν πληροφορίες χωρίς ιδιαίτερες δυνατότητες αλληλεπίδρασης. Παρότι φαινόταν ως κοινός χώρος γνώσης, η πρόσβαση και η υποδομή ελέγχονταν από λίγες μεγάλες επιχειρήσεις.
Η έλευση του Web 2.0 (2004-σήμερα) έφερε επανάσταση στη διαδικτυακή επικοινωνία, επιτρέποντας στους χρήστες να δημιουργούν και να κοινοποιούν περιεχόμενο μέσω πλατφορμών όπως το Facebook, το YouTube και το Twitter. Ωστόσο, οι αλγόριθμοι αυτών των πλατφορμών, που προωθούν συγκεκριμένο περιεχόμενο, ανέδειξαν την εξουσία λίγων πολυεθνικών στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.
Το Web 3.0 (2014-σήμερα) προσπάθησε να εισαγάγει αποκεντρωμένες τεχνολογίες, όπως το blockchain και τα κρυπτονομίσματα, υποσχόμενο μεγαλύτερο έλεγχο στους χρήστες. Στην πράξη, όμως, η εξουσία συγκεντρώθηκε ξανά σε λίγες ομάδες επενδυτών και εταιρειών. Παράλληλα, η ανάπτυξη της Παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης (Generative AI) από το 2022 δημιούργησε νέες προκλήσεις. Παρότι τα εργαλεία AI έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν τη ζωή μας, η υπερσυγκέντρωση της τεχνολογίας σε λίγες εταιρείες από τις ΗΠΑ και την Κίνα ενισχύει ανισότητες και μηχανισμούς χειραγώγησης.
Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές συνέβαλαν στην αποδυνάμωση του κοινωνικού κράτους και στην ενίσχυση των πολυεθνικών, με αποτέλεσμα την υπονόμευση δημοκρατικών θεσμών μετασχηματίζοντας το οικονομικό μοντέλο σε πολλές χώρες της δύσης σε βάρος της μεγάλης πλειοψηφίας των μεσαίων στρωμάτων οδηγώντας και στην υποχρηματοδότηση βασικών δημοσίων αγαθών όπως η υγεία και η εκπαίδευση. Αυταρχικά καθεστώτα όπως η Ρωσία αξιοποιούν την κρίση για να υπονομεύσουν τη δημοκρατία μέσω παραπληροφόρησης και στήριξης ακροδεξιών κομμάτων και κινημάτων.
Όπως γίνεται σαφές , το ζήτημα δεν είναι μόνο τεχνολογικό, αλλά πολιτικό και θεσμικό. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, για παράδειγμα, μέσω της νομοθεσίας για την προστασία των προσωπικών δεδομένων (GDPR), προσπάθησε να οριοθετήσει την αδιαφανή συλλογή και χρήση προσωπικών δεδομένων. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές είναι ανεπαρκείς απέναντι στη συνεχή επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών-γιγάντων που εδρεύουν κυρίως στις ΗΠΑ και την Κίνα. Το πρόβλημα πολλαπλασιάζεται όταν οι δημοκρατικοί θεσμοί είναι αδύναμοι ή απρόθυμοι να συγκρουστούν με τέτοιους οικονομικούς κολοσσούς, φοβούμενοι ότι θα χάσουν επενδύσεις.
Για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά αυτή η κατάσταση, είναι απαραίτητο να ενισχυθούν οι δημοκρατικοί θεσμοί τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο και να υιοθετηθούν τεχνικές λύσεις για πρόσβαση στο ιντερνέτ αξιοποιώντας και τις τεχνολογίες του web3. Χρειάζονται αυστηρότεροι ρυθμιστικοί κανόνες και μηχανισμοί ελέγχου που θα διασφαλίζουν τη διαφάνεια στη χρήση των δεδομένων, θα βάζουν φραγμούς στην ασύδοτη δύναμη των πολυεθνικών και θα εμποδίζουν τα αυταρχικά καθεστώτα από το να επιβάλουν τις δικές τους ατζέντες. Η διεθνής συνεργασία μεταξύ δημοκρατικών κυβερνήσεων, η σύσταση ανεξάρτητων οργανισμών ελέγχου και η λογοδοσία των τεχνολογικών κολοσσών αποτελούν βασικούς άξονες για να διασφαλιστεί το δημόσιο συμφέρον στο ιντερνέτ.
Τελικά, το Ιντερνέτ και η Τεχνητή Νοημοσύνη παραμένουν εξαιρετικά εργαλεία που μπορούν να βελτιώσουν τη ζωή όλων μας. Αντί όμως να περιοριστούμε στον ρόλο του παθητικού θεατή των εξελίξεων, οφείλουμε να διασφαλίσουμε ότι οι τεχνολογίες αυτές λειτουργούν προς όφελος του κοινωνικού συνόλου και όχι προς όφελος λίγων, πανίσχυρων συμφερόντων. Η τελική μάχη για ένα δίκαιο και δημοκρατικό Ιντερνέτ δεν θα κριθεί μόνο από την καινοτομία, αλλά πρωτίστως από την ικανότητά μας να ενισχύσουμε τους θεσμούς που προστατεύουν τη δημόσια σφαίρα, τη διαφάνεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μόνο έτσι θα επαληθευτεί το όραμα των πρωτοπόρων του Ιντερνέτ για έναν κόσμο όπου η πρόσβαση στη γνώση, οι ίσες ευκαιρίες και οι δημοκρατικές αξίες δεν θα είναι απλώς μια υπόσχεση, αλλά μια πραγματικότητα για όλους.
Ο Θόδωρος Καρούνος (karounos.gr) είναι ερευνητής στο ΕΜΠ και μέλος του ΔΣ του Οργανισμού Ανοιχτών Τεχνολογιών (ΕΕΛΛΑΚ - mathe.ellak.gr).