Το μόνο βέβαιο σε τούτο τον κόσμο – το μικρομέγαλο – είναι ότι όλες οι προβλέψεις είναι επισφαλείς. Όπως, πολύ ωραία έχει ειπωθεί – μπορείς να αντιδράς στα όσα συμβαίνουν, αλλά είναι αδύνατο να γνωρίζεις το αποτέλεσμα εκ των προτέρων. Και, αυτό είναι μία κατάκτηση, εντός εισαγωγικών, του σύγχρονου κόσμου – η κατάκτηση του ότι το δεδομένο είναι η επισφάλεια και η αβεβαιότητα. Δεν υπάρχουν δηλαδή απόλυτες αλήθειες και η πρόοδος είναι αποτέλεσμα της αμφισβήτησης, της δοκιμής και του λάθους. Μπορεί να είναι ολίγον χαοτικό όλο αυτό το πράμα, αλλά αυτό είναι το τίμημα της ελεύθερης έκφρασης.

Εξάλλου, ο δυτικός τρόπος σκέψης αυτό πρεσβεύει – την ελεύθερη σκέψη και βούληση η οποία, βέβαια, εκφράζεται μέσα σε ένα πλαίσιο. Αυτό το πλαίσιο μπορείς να το ονομάσεις ελεύθερη αγορά, κράτος δικαίου, ατομικά δικαιώματα και ούτω καθεξής. Από τις κουβέντες του καφενέ μέχρι τους διαλόγους στα εκλεγμένα όργανα, θα συνεχίσει να υπάρχει τούτη η αέναη συζήτηση για το τι σημαίνουν όλα αυτά χωρίς ποτέ να υπάρξει ομοφωνία. Και, αυτό είναι το θετικό της όλης ιστορίας – η σιωπηρή αναγνώριση ότι ο δημιουργικός διάλογος είναι το χρήσιμο μέρος στην επίλυση ενός προβλήματος.

Κοιτάς, λοιπόν, από ψηλά μία μεγαλούπολη, και σε ρωτούν – που ακριβώς βρίσκεται η οικονομία, σε ποιο σημείο της πόλης ? Που ακριβώς βρίσκεται το κράτος δικαίου, ποια κατεύθυνση να πάρω ? Και, όπως, όλοι γνωρίζουν απάντηση σαφής δεν υπάρχει – δε μπορεί κανείς να δώσει μία «διεύθυνση», μία και μόνη τοποθεσία. Αυτό, ακριβώς, είναι και η επιτυχία, το ότι δεν μπορεί να δοθεί μία μονοδιάστατη περιγραφή – μία ταμπέλα ως ερμηνεία.

Το νεωτερικό, λοιπόν, στοιχείο σε όλα αυτά είναι η αλληλεπίδραση, οι σχέσεις που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες. Και αυτές οι σχέσεις είναι που δίνουν, μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο, νέα υπόσταση και περιεχόμενο σε τούτες τις έννοιες. Για αυτό, εξάλλου, και ο δικός μας κόσμος είναι ο μικρομέγαλος.

Τώρα, βέβαια, η μεγαλομανία, μάλλον χαρακτηρίζει τις εξελίξεις – ρίχνοντας μια ματιά στην επικαιρότητα σε διάφορες γειτονιές του πλανήτη. Βλέπεις, ένα από τα μύχια μυστικά τούτου του κόσμου είναι ότι η εξουσία όποια μορφή και αν έχει πρέπει πάντα να αμφισβητείται ή, τέλος πάντων, να υπάρχει αυτή η δυνατότητα. Ακόμη και το απέναντι για το απέναντι έχει τη σημασία του, παρότι δε θα το ονόμαζε κανείς προοδευτικό. Έχει τη σημασία του γιατί η θέση απέναντι – δείχνει ότι υπάρχει η επιλογή, ανεξάρτητα από την αξία της θέσης αυτής καθεαυτής.

Η θέση, απέναντι – δείχνει το μονοπάτι για έναν υγιή ανταγωνισμό και μια ποιοτική δημοκρατία. Ακόμη και αν ποτέ δεν πάρεις αυτή τη θέση, έχεις την επιλογή – και τούτο κάνει τη διαφορά. Απλώς και μόνον το δικαίωμα της επιλογής. Το βασικό πρόβλημα, βέβαια, είναι ότι, συνήθως, ο έχων τη «θέση» δεν επιθυμεί να έχει ελεύθερη θέση απέναντι. Και, αυτό είναι το κλειδί του ελεύθερου κόσμου – δεν είναι εκείνος που έχει τη θέση, αλλά το ότι δε μπορεί να την έχει χωρίς όρους και προϋποθέσεις και, κυρίως, δε μπορεί, χωρίς να υπάρχει ελεύθερη θέση απέναντι.

Η θέση, απέναντι, λοιπόν, είναι συχνά οδηγός στην καινοτομία και το νεωτερισμό, είναι οδηγός για την αποφυγή αυταρχικών καθεστώτων, οδηγός για αποθάρρυνση μονοπωλιακών πρακτικών. Και, επίσης, συχνότατα, είναι οδηγός για την αποκατάσταση ισορροπιών. Για αυτό, βλέπεις, οι πιο μοντέρνοι – δε ρωτούν για τις καλές προθέσεις εκείνου που έχει τη θέση, δε ρωτούν αν έχει όραμα ή ικανότητες αλλά, πρώτα, ρωτούν για τη θέση, απέναντι.