Στο βιβλίο του «Οι Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης» το 1919 ο Τζον Μέιναρντ Κέινς προέβλεψε ότι η Γερμανία δεν θα είχε την ικανότητα να πληρώσει τις πολεμικές αποζημιώσεις που απαίτησαν από αυτήν οι νικήτριες δυνάμεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και ότι αυτό θα οδηγήσει στην επανάληψή του σε πιο μεγάλη κλίμακα. Η εξέλιξη τον δικαίωσε. Το ερώτημα είναι γιατί γερόλυκοι της πολιτικής όπως ο Κλεμανσό και ο Λουδ Τζορτζ ή δίκαιοι ειρηνοποιοί όπως ο Γούντροου Γουίλσον συμφώνησαν σε αυτό που ο Κέινς αποκαλούσε «απερίσκεπτη διευθέτηση πολιτικών μνησικακιών με πλήρη αδιαφορία για το πιεστικό πρόβλημα των καιρών – την αναγέννηση της Ευρώπης σ’ ένα ενιαίο και λειτουργικό σύνολο». Η απάντηση βρίσκεται στην απαίτηση της κοινής γνώμης -κυρίως των Ευρωπαίων συμμάχων- για να πληρώσει ο βασικός υπαίτιος της αιματοχυσίας.
Ηταν εύκολο για τον ευφυή διανοούμενο και οικονομολόγο να προβλέψει, απεδείχθη αδύνατο για δημοκρατικά εκλεγμένους πολιτικούς ηγέτες να αγνοήσουν την πανίσχυρη κοινή γνώμη τους που είχε καταβάλει αίμα και δάκρυα και απαιτούσε χρήμα, εδάφη και πρώτες ύλες από τη Γερμανία. Ετσι, ο οικονομικός εθνικισμός των συμμάχων τροφοδότησε τον ναζιστικό φονικό εθνικισμό. Η Αριστερά και στις δύο εκδοχές της, και τη ρεαλιστική ρεφορμιστική των σοσιαλδημοκρατών και την ουτοπική κομμουνιστική, συνετρίβη. Το έθνος νίκησε την τάξη.
Γενικότερα στον μεσοπόλεμο οι μετριοπαθείς φωνές της Αριστεράς και του Κέντρου συμπιέστηκαν προς όφελος των άκρων. Τα αποτελέσματα γνωστά και τα διδάγματα βάστηξαν πάνω από μισό αιώνα. Οι λαοί όμως έχουν την τάση να ξεχνούν. Η ιστορία βεβαίως δεν επαναλαμβάνεται ως φωτοτυπία του παρελθόντος. Δεν είμαι όμως καθόλου βέβαιος ότι επαναλαμβάνεται παντού και πάντα ως φάρσα. Φοβάμαι ότι αν δεν υπάρξει οργανωμένη και πειστική απάντηση, η σημερινή κρίση μπορεί να μας οδηγήσει σε νέες τραγωδίες. Οχι κατ’ ανάγκη σε παγκόσμιο πόλεμο αλλά η ιστορία είναι ανεξάντλητη σε επινοήσεις.
Το μείγμα οικονομικής κρίσης, μεταναστευτικού- προσφυγικού, θρησκευτικού φονταμενταλισμού και τρομοκρατίας φέρνει στην επιφάνεια τις πιο σκοτεινές διαθέσεις μιας πανικόβλητης κοινής γνώμης. Και στις δυο άκρες του Ατλαντικού φουντώνει και πάλι ένα κύμα εθνικισμού, φόβου, επιθετικότητας. Προφανώς δεν είναι πλειοψηφικό, είναι όμως ισχυρό απέναντι σε μια κατακερματισμένη και χωρίς ηθικό πλειοψηφία. Τα σημάδια είναι πολλά για να τα αντιπαρερχόμαστε.
Τα συναντάμε είτε στην ενίσχυση αμιγώς ακροδεξιών κομμάτων είτε στην ενίσχυση δήθεν αντικαπιταλιστικών και στην ουσία εθνικολαϊκιστικών μορφωμάτων(όπως στη χώρα μας). Ο Τραμπ κατά πάσα πιθανότητα θα ηττηθεί. Το γεγονός όμως ότι έφτασε να διεκδικεί την Προεδρία της πιο ισχυρής χώρας στην υφήλιο είναι από μόνο του σοκαριστικό. Και στην ήπειρό μας κλυδωνίζεται ο καρπός 50 χρόνων ειρηνικής ανάπτυξης, δηλαδή η Ευρώπη σαν «ενιαίο και λειτουργικό σύνολο», όπως την περιέγραψε ο Κέινς. Εχουμε χρόνο να αντιστρέψουμε την πορεία. Οχι όμως ατελεύτητο.