1. Η μεταρρύθμιση της ανώτατης εκπαίδευσης, έχει μπλέξει για τα καλά στην παγίδα της ανομίας που για χρόνια τώρα καλλιεργήθηκε και επικράτησε ως ηγεμονεύουσα ακαδημαϊκή κουλτούρα στα πανεπιστήμιά μας. Η παγίδα αυτή δεν έχει μήτε εύκολη, μήτε ακίνδυνη διέξοδο. Όσο εμφανίζεται ως αναμέτρηση της Πολιτείας με τις εκλεγμένες διοικήσεις των πανεπιστημίων, αφήνει μόνο δύο επιλογές: Ή θα «επιβληθεί» ο Νόμος εκ των άνω, ή θα νικήσουν οι εκλεγμένες με το παλιό σύστημα διοικήσεις. Για να επιβληθεί ο νόμος, η Πολιτεία θα πρέπει να χρησιμοποιήσει μέτρα διοικητικής και ποινικής καταστολής. Διοικητικό, λ.χ., θα είναι το μέτρο της διακοπής της χρηματοδότησης σε όποια ιδρύματα αρνούνται να εφαρμόσουν τη διαδικασία εκλογής νέων διοικήσεων. Ποινικό θα είναι το μέτρο της καταμήνυσης των παλιών διοικήσεων για παράβαση καθήκοντος. Και στις δύο περιπτώσεις, αντίδραση της Πολιτείας απλώς θα ρίξει λάδι στην πυρά που εν τη ανομία τους έχουν ανάψει οι παλιές διοικήσεις, για να συσπειρώσουν τα σχήματα που τις εξέλεξαν με τον παλιό νόμο. Με τον τρόπο αυτό, θα αναπαράγεται στο διηνεκές το καθεστώς ανομίας και θα καταστήσει αναγκαίες ακόμη δραστικότερες αντιδράσεις της Πολιτείας. Ο φαύλος κύκλος είναι εν όψει. Η κατάσταση αυτή προέκυψε επειδή οι μεταρρυθμιστές δεν φρόντισαν να δημιουργήσουν υποδοχές στο εσωτερικό των πανεπιστημίων, ενώ μπορούσαν.
2. Οι παλιές διοικήσεις δεν είναι μόνες τους στο παιχνίδι της ανομίας. Εκφράζουν μια ολόκληρη τάση που καλλιεργήθηκε συστηματικά στο εσωτερικό των πανεπιστημίων μας και εκφράστηκε με τον περίεργο λαϊκισμό του δόγματος του «πανεπιστημίου των ομάδων». Η τάση φαίνεται να είναι σήμερα μειοψηφική μεν, αλλά μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν πλειοψηφική. Οι «ανανήψαντες», όμως, μπροστά στη διαπίστωση των συνεπειών του καθεστώτος του αρχικού Νόμου-Πλαισίου, άφησαν τις πυριτιδαποθήκες στα χέρια της μειοψηφίας. Στην περίοδο της παντοδυναμίας της, εμπέδωσε στο πανεπιστήμιο το πονηρό εργαλείο της διαιώνισής της: Τον αριστερόστροφο λόγο της ασυδοσίας, με το προπέτασμα της «αυτονομίας». Το εργαλείο αυτό, ως ψευδής συνείδηση, δεν πολεμιέται ούτε εύκολα, μήτε με τα συνήθη εργαλεία του ορθολογισμού ή της κοινής λογικής. Γέννημα του δόγματος είναι η ικανότητα της μειοψηφίας να επιβιώνει με την τεχνική της προβοκάτσιας απέναντι στο κράτος δικαίου: Έλα και χτύπα με, λέει κάθε φορά που κινδυνεύει, εκτιμώντας ότι οι δυνάμεις τής νομιμότητας δεν θα διακινδυνεύσουν να δημιουργήσουν νέο αυτόνομο πρόβλημα με την επιβολή κατασταλτικών μέτρων, σε μια μικροκοινωνία όπου εκ των προτέρων έχει διαβληθεί πλήρως ο ισχυρός βραχίονας του νόμου. Αυτό κάνουν οι παλιές διοικήσεις σήμερα. Εκμεταλλεύονται έτσι τις πυριτιδαποθήκες που κληρονόμησαν από το παρελθόν: Μη μας πειράξετε, γιατί αλλιώς τα τινάζουμε όλα στον αέρα.
3. Οι άνομες μειοψηφίες διαθέτουν ένα ακόμη ισχυρό όπλο έναντι της όποιας μεταρρύθμισης δεν τους αρέσει: Τον εκφυλισμό των μέτρων και θεσμών, ώστε να διατηρείται ο σκελετός και το περίγραμμα του τύπου, ενώ στην ουσία λειτουργούν ισοδύναμα με τις παλιές μορφές. Αυτή άλλωστε είναι μια γνώριμη τακτική, συνυφασμένη με τη νεώτερη ελληνική πολιτική κουλτούρα. Τη συναντούμε σε όλα τα πεδία της δημόσιας ζωής. Το ΙΚΑ έγινε εργαλείο των γιατρών του για την εξυπηρέτηση των συντεχνιακών συμφερόντων, τα δημόσια σχολεία έγιναν μηχανισμοί εκπαιδευτικής λούφας για το προσωπικό τους, που αλλού στρέφει κατά την πλειονότητά του τα ενδιαφέροντά του, το δημόσιο πανεπιστήμιο έγινε μηχανισμός εξυπηρέτησης φατριών και συντεχνιών κ.ο.κ.
4. Με αυτά τα δεδομένα, ο εξωτερικός μεταρρυθμιστής (το Υπουργείο) έχει κάνει ένα μοιραίο λάθος: Αντί να διαβουλευτεί συστηματικά με το ακαδημαϊκό σώμα, αναλύθηκε σε μια επίμονη προσπάθεια απαξίωσής του στα μάτια της κοινωνίας. Νόμισε ότι με τον τρόπο αυτό θα εξευτέλιζε τον αντίπαλο, θα τον αποδυνάμωνε ηθικά και έτσι θα μπορούσε άκοπα να επιβάλλει τη μεταρρύθμιση. Αλλά, ποιος ήταν εν τέλει ο αντίπαλος; Μάλλον έκανε λάθος στον αντίπαλο με τις υπεργενικεύσεις . Με τη γενική επίθεση εξευτελισμού του ακαδημαϊκού σώματος, αχρήστευσε στην πραγματικότητα τους φυσικούς συμμάχους του και έδωσε πυρσούς στους φύλακες της πυριτιδαποθήκης, που τώρα απειλούν να τινάξουν δικαίους και αδίκους στον αέρα. Τώρα, υπάρχει ο κίνδυνος, ακόμη και αν βρεθεί ο μαγικός τρόπος να επιβληθεί έξωθεν ο νόμος, να προκύψει ένα δημόσιο πανεπιστήμιο με ενσωματωμένη τη διηνεκή αντίδραση της χαμένης μειοψηφίας, που θα προσπαθεί με τους ίδιους τους σημερινούς τρόπους της να κερδίσει τον… επόμενο γύρο. Το κόστος της μεταρρύθμισης προοιωνίζεται έτσι εξαιρετικά υψηλό και οι τριβές για τη νέα κατάσταση, μακροχρόνιες.
5. Η προσχηματική διαβούλευση που εφαρμόστηκε για πολλούς μήνες, είναι αλήθεια, από το Υπουργείο, κυρίως με τα σύγχρονα μέσα ηλεκτρονικής επικοινωνίας, υπήρξε ατελέσφορη, όπως πολλοί είχαμε προειδοποιήσει. Η διαβούλευση δεν γίνεται εκ του μακρόθεν. Είναι βιωματική διαδικασία, που πρέπει να γίνει in situ. Εδώ έγκειται και η ευθύνη των οπαδών τής μεταρρύθμισης στο εσωτερικό των πανεπιστημίων μας. Αντί να οργανώσουν ένα μεταρρυθμιστικό κίνημα, αρκέστηκαν σε αυτοσχέδιες ενδοεποικοινωνιακές διαδικασίες μικροομάδων (με ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις). Έτσι προέκυψε η αποθράσυνση των «παλιών διοικήσεων» και η απελπιστικά μεγάλη διεύρυνση των «απεχόντων», που προτίμησαν να κρύβονται στην ακαδημαϊκή μοναξιά τους μέχρις ότου κάποιο άλλοι ξετρυπώσουν το φίδι.
6. Είναι άραγε αργά για διορθωτικές κινήσεις; Υπό ορισμένες συνθήκες, όχι. Αλλά δεν θα είναι και εύκολο το διορθωτικό εγχείρημα. Περί αυτού, αξίζουν κάποιες αναλυτικότερες σκέψεις εν καιρώ.
*Ο Κωνσταντίνος Μ. Σοφούλης είναι ομότιμος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου.