Η λογική του θεάματος

Χρίστος Αλεξόπουλος 15 Μαρ 2020

Το θέαμα, τόσο ως λογική προσέγγισης της πραγματικότητας από το άτομο όσο και ως δομικού χαρακτήρα συνιστώσα στα διάφορα κοινωνικά συστήματα και δραστηριότητες, οριοθετεί σε μεγάλο βαθμό την ατομική και την κοινωνική λειτουργία. 

Αυτό γίνεται εμφανές σε πολλά πεδία, από την αυτοπαρουσίαση του ατόμου μέσω του θεάματος (που μπορεί να εκπέμψει), την αξιοποίηση του στον χώρο της πολιτικής επικοινωνίας, την διαφημιστική του χρήση για την προώθηση της κατανάλωσης προϊόντων, την χρησιμοποίηση του στο πλαίσιο των εικονικών Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, την λειτουργία του στον τομέα της διαδικτυακής επικοινωνίας (μέσα κοινωνικής δικτύωσης), τον ρόλο του στην διαμόρφωση κοινωνικών αξιών και στάσεων (π.χ.για την γυναικεία υπόσταση), μέχρι και την πρόσδωση περιεχομένου στον ελεύθερο χρόνο των ανθρώπων. 


Η ταυτότητα του ατόμου ως προς τον χαρακτήρα του, τις προσωπικές του ικανότητες και την κοινωνική του θέση γίνεται ορατή στο κοινωνικό πεδίο από την εικόνα και την εντύπωση, που προκαλεί η αυτοπαρουσίαση του στις διάφορες μορφές της (στις κοινωνικές του επαφές, στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης). 

Σε αυτό το πλαίσιο διεκπεραιώνει το άτομο τους διάφορους κοινωνικούς ρόλους ως φορέας κοινωνικού στάτους και όχι επειδή ο λόγος, που εκφέρει, βασίζεται στον ορθολογισμό και στην γνώση της πραγματικότητας στον τομέα, που την διαχειρίζεται. Γι? αυτό συνήθως η κοινωνική θέση συνοδεύεται και με την ανάλογη εικονική αυτοπαρουσίαση. Εάν αυτό δεν συμβαίνει, τότε το αυτοπαρουσιαζόμενο άτομο εκλαμβάνεται ως αιρετικός (π.χ. ένα άτομο ευκατάστατο και με κοινωνική θέση, το οποίο σε κοινωνικές εκδηλώσεις με ιδιαίτερο συμβολισμό παρίσταται χωρίς την ανάλογη ενδυμασία). 


Στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας, στην οποία οι κοινωνικές αξίες (δηλαδή οι επιθυμητές στάσεις και τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών ομάδων, που θεωρείται, ότι προσδίδουν νόημα στην δραστηριοποίηση των μελών τους) δεν είναι προϊόν διεργασιών στις τοπικές κοινωνίες, διευκολύνεται η αναζήτηση νοήματος στην λογική του θεάματος, η οποία διαπερνά την ατομική στάση στο πλαίσιο των διαφόρων κοινωνικών ρόλων και διεργασιών. 

Ένα ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σε μεγάλο βαθμό τυποποίηση της αυτοπαρουσίασης της γυναίκας, με όσα ισχύουν ως απαραίτητα για την «περιποίηση» και την ενδυματολογική εμφάνιση, τα οποία βεβαίως τροφοδοτούν την ενίσχυση του καταναλωτισμού, ενώ ταυτοχρόνως οριοθετούν την έννοια του «ωραίου» στην γυναικεία του εκδοχή. 


Αυτό το παράδειγμα δείχνει από το ένα μέρος την στενή σχέση της αυτοπαρουσίασης στο πλαίσιο της λογικής του θεάματος με την προώθηση της κατανάλωσης προϊόντων και την ικανοποίηση των αναγκών του οικονομικού συστήματος ως προς την κερδοφορία. 

Από το άλλο όμως ερμηνεύει ως ένα βαθμό και την μη παραγωγή κοινωνικών αξιών στο επίπεδο των τοπικών κοινωνιών, οι οποίες συγκροτούν το πλαίσιο των κανόνων, που διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις και οριοθετούν την πολιτισμική τους ταυτότητα. 

Η σύγχρονη δυναμική της παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας με εργαλείο την λογική του θεάματος διαμορφώνει ένα κόσμο μονοδιάστατο ως προς την πολιτισμική οντότητα του. 


Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λειτουργία του θεάματος ως μέσου για την πρόσδωση περιεχομένου στον ελεύθερο χρόνο. Τα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας και ιδιαιτέρως η τηλεόραση, την οποία παρακολουθούν μαζικά και τα άτομα της τρίτης ηλικίας, από το ένα μέρος καλύπτουν την έλλειψη επαρκούς κοινωνικής ζωής και από το άλλο υποκαθιστούν τις διαδικασίες παραγωγής αξιών με την διοχέτευση προτύπων, τα οποία συνθέτουν ένα τρόπο ζωής με σημείο αναφοράς το θέαμα και το εργαλείο για την επίτευξη του, δηλαδή την κατανάλωση. 


Η λογική του θεάματος είναι επίσης βασικό στοιχείο της ενημερωτικής λειτουργίας και της πολιτικής επικοινωνίας. Η εικόνα κυριαρχεί και σε αυτούς τους δύο πυλώνες της πολιτικής δραστηριοποίησης των κοινωνιών. 

Σε σχέση με την ενημέρωση η εικονική αποτύπωση του αποσπάσματος της πραγματικότητας, που μπορεί να καλύψει ο τηλεοπτικός φακός, διαμορφώνει τα όρια της προσέγγισης της από τον τηλεθεατή πολίτη, ενώ ο λόγος, που συνοδεύει την εικόνα, έχει δευτερεύοντα ρόλο και δεν ενεργοποιεί την κριτική σκέψη. Περισσότερο λειτουργεί περιγραφικά ή εκφράζει τις θέσεις του ενημερωτικού μέσου, αλλά δεν γίνεται διάλογος με τους τηλεθεατές ούτε και δρομολογείται στο επίπεδο της κοινωνικής βάσης. 

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η πολιτική επικοινωνία, με την έννοια ότι ο βασικός στόχος είναι η εντύπωση, που θα προκαλέσει στους πολίτες καθώς και ο «οραματισμός» σε σχέση με το μέλλον. Ούτε και σε αυτό το πεδίο δρομολογείται διάλογος. Γι? αυτό και ο πολιτικός λόγος είναι γενικόλογος και εξιδανικευτικός του μέλλοντος με στόχο την οικοδόμηση φαντασιώσεων στους πολίτες. 

Με αυτή την λογική του θεάματος κινείται και η πολιτική διαφήμιση ιδιαιτέρως στις προεκλογικές περιόδους, διότι έχει απήχηση στις μαζοποιημένες κοινωνίες, οι οποίες δεν διαλέγονται με βάση τον ορθολογισμό, ούτε και διαθέτουν εργαλεία για να αναλύουν και να κατανοούν σε βάθος την πραγματικότητα οι πολίτες. 


Με αυτά τα δεδομένα δεν διευκολύνονται οι απλοί πολίτες για να λειτουργούν ως ατομικά ή συλλογικά υποκείμενα, ούτε και διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις ενεργοποίησης τους στο επίπεδο της κοινωνικής βάσης για την ανάπτυξη διαλόγου και προβληματισμού σε σχέση με την πορεία της κοινωνίας αναφοράς τους και της ανθρωπότητας προς το μέλλον. 

Δεν συνειδητοποιούνται επίσης και τα προβλήματα, που δημιουργούνται από την ανθρώπινη δραστηριότητα (ρύπανση του περιβάλλοντος με διοξείδιο του άνθρακα, χρήση πλαστικού, εισπνοή πλαστικών μικροσωματιδίων, εξαφάνιση πολλών ειδών, ακραία καιρικά φαινόμενα κ.λ.π.), ούτε και αναλαμβάνονται οι ευθύνες εγκαίρως. Αυτό αφορά τόσο τους πολίτες όσο και το πολιτικό σύστημα πολύ περισσότερο. 

Οι συνθήκες όμως, που διαμορφώνονται και είναι αποτέλεσμα της μη έγκαιρης ανάληψης ευθυνών και κατ? επέκταση αντιμετώπισης των κινδύνων, δεν είναι βιώσιμες. Η βιωσιμότητα της ανθρώπινης οντότητας δεν συμπορεύεται με την λογική του θεάματος.