Ας φαντασθούμε ένα τρίγωνο, με κορυφή την Λογική (Λ) και δύο πόδια, τη δεξιά (Δ) και την αριστερή (Α) πολιτική. Ας ορίσουμε ως δεξιά την πολιτική που ασχολείται κυρίως με την παραγωγή εισοδήματος και ως αριστερά την πολιτική που ενδιαφέρεται κυρίως με τη διανομή του. Ξεκινώντας από τα δεξιά της βάσης του τριγώνου προς τα αριστερά, το μείγμα πολιτικής αλλάζει έμφαση, από την παραγωγή εισοδήματος στη διανομή του. Στο κέντρο (Κ) αυτής της πορείας, είναι αυτό που αποκαλούμε στην πολιτική το Κέντρο και βρίσκεται κοντύτερα προς τη λογική. Όσο απομακρυνόμαστε από το Κέντρο, στον άξονα δεξιά – αριστερά, μεγαλώνει η απόσταση, δηλαδή αδυνατίζει η σχέση των πολιτικών, δεξιών και αριστερών, με τη λογική. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η πολιτική τα τελευταία 35 χρόνια δίνει την εικόνα τριγώνου με έντονη εξόγκωση προς τα αριστερά που τώρα αναγνωρίζεται ότι δεν είχε καμία σχέση με τη λογική και προκάλεσε την κρίση παραγωγής και χρέους που βιώνουμε.
Πολλοί θεωρούν τη σχέση της λογικής με την παραγωγή πλούτου πιο ισχυρή από τη σχέση της με τη διανομή του, την οποία συχνά συσχετίζουν με το συναίσθημα ή την ηθική. Εύκολα αναγνωρίζουμε τη σχέση της λογικής διεργασίας με την οργάνωση της παραγωγής, τη συσσώρευση κεφαλαίου και τη κερδοφορία των επιχειρήσεων. Η διανομή του πλούτου, όμως, συχνά ανάγεται στη σφαίρα της ηθικής, της δικαιοσύνης, ακόμη και της θρησκείας και της φιλανθρωπίας. Σε ομαλές συνθήκες, τα ζητήματα διανομής φαίνεται να υπερισχύουν σε περιόδους ευημερίας και να υποχωρούν σε περιόδους κρίσης. Ο λόγος είναι ότι η διανομή πρέπει στη δημοκρατία να γίνεται εθελοντικά. Πρέπει να συναινέσω στη φορολόγησή μου για να ενισχύσω τους αδύνατους (κοινωνική αλληλεγγύη). Αυτή η συναίνεση μπορεί να υπάρξει μόνο όταν η λογική συνυπάρχει με την ηθική στην πολιτική. Θα συναινέσω, όχι επειδή είμαι φιλάνθρωπος, αλλά γιατί αντιλαμβάνομαι το συμφέρον μου να ταυτίζεται με αυτό της κοινωνίας.
Η σχέση της λογικής με την πολιτική σχετίζεται άμεσα με το δισυπόστατο της ανθρώπινης φύσης. Από τον Freud γνωρίζουμε την παράλληλη ύπαρξη στον άνθρωπο της ικανότητας για το καλό και το κακό. Ο Niall Ferguson, στο μνημειώδες έργο του «Ο Πόλεμος στον Κόσμο», αναλύει το «παράδοξο του 20ου αιώνα». Ένας λαός με την ισχυρότερη ίσως συνολική συνεισφορά στον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό επέλεξε να αιματοκυλίσει την ανθρωπότητα και μάλιστα δύο φορές. Αν, όμως, ο πόλεμος είναι «πολιτική με άλλα μέσα», το ίδιο είναι και η πολιτική του Μαχάτμα Γκάντι και του Νέλσον Μαντέλα. Τα χειρότερα ένστικτα της απληστίας και του μίσους συνυπάρχουν με τις κορυφαίες στιγμές του ρομαντισμού, του αλτρουισμού και του ανθρωπισμού. Η πιθανότητα το τρίγωνό να είναι ισοσκελές και το πολιτικό εκκρεμές να ταλαντεύεται κοντά στο κέντρο είναι μεγάλη μόνο όταν το δισυπόστατο της ανθρώπινης φύσης είναι σε σχετική ισορροπία. Όταν η ισορροπία διαταράσσεται, η σχέση λογικής και πολιτικής αδυνατίζει και αναπτύσσονται κεντρόφυγες δυνάμεις. Όταν η πλεονεξία, η ανασφάλεια και ο φόβος συνδυάζονται με μειωμένες αντιδράσεις σε πολιτικές εκτροπές, η λογική υποχωρεί και ο άνθρωπος μοιάζει περισσότερο με άγριο θηρίο παρά με τη Μητέρα Τερέζα. Στην Αμερική της ανεργίας και της φτώχειας, ο πολυεκατομμυριούχος υποψήφιος Πρόεδρος πληρώνει στην εφορία μικρότερο μέρος του εισοδήματός του από τη γραμματέα του. Αφού φόρτωσαν τρεις γενιές με τεράστια χρέη για έναν ανήθικο και άχρηστο πόλεμο οι Ρεπουμπλικάνοι αρνούνται να φορολογηθούν για να τον πληρώσουν. Η «απληστία είναι αρετή» είναι το ηθικό δίδαγμα των Οικονομικών που πρυτανεύουν μετά το 2000 στην παγκόσμια οικονομική σκέψη.
Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό στην Ευρώπη μετά το 1950 ήταν η οικονομική μεγέθυνση, με παράλληλη οικοδόμηση εθνικών συστημάτων υγείας, κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικής αλληλεγγύης. Η οικονομική καθίζηση της 10ετίας του 1930 ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους, έφεραν την απόφαση των κοινωνιών να μην ξαναζήσουν πολέμους και φτώχεια που υλοποιείται με την ίδρυση της ΕΟΚ το 1960. Ταυτόχρονα, η θυσία των λαών αναγνωρίζεται με την ίδρυση της Εθνικής Υπηρεσίας Υγείας στη Μ. Βρετανία το 1947, με ισχυρό συμβολικό αντίκτυπο και μιμητές σε πολλές χώρες. Το Κοινωνικό Κράτος σηματοδοτεί την απόφαση της κοινωνίας για διάθεση μέρους της οικονομικής ανάπτυξης στην επίτευξη κοινωνικών στόχων σε κλίμα ισοτιμίας. Όλα αυτά μέχρι το 1990 και την οριστική ήττα του αντίπαλου δέους, δηλαδή του υπαρκτού σοσιαλισμού. Εκεί η ισορροπία χάθηκε. Από το 2000 και μετά, το οικονομικό μοντέλο της Σχολής του Σικάγου εκδικείται με κύριο στόχο – θύμα το Κοινωνικό Κράτος. Το τρίγωνο παραγωγής-διανομής εξογκώνεται προς τα δεξιά, απομακρυνόμενο από το Κέντρο και τη Λογική. Αποτέλεσμα, η οικονομική κρίση ως συνέπεια της άνισης κατανομής του εισοδήματος και της πτώσης της κατανάλωσης. Το τρέχον σκηνικό είναι η διαφαινόμενη κρίση του καπιταλισμού λόγω μειωμένης ζήτησης, την οποία δεν μπορούν να καλύψουν νέοι παίκτες, όπως οι BRIC. Το ζητούμενο σήμερα, συνεπώς, είναι η επαναφορά της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά και της ελληνικής, προς το σημείο ισορροπίας μεταξύ λογικής, ηθικής και πολιτικής. Με άλλα λόγια, τίθεται το ερώτημα αν θα γίνει η οικονομική κρίση αιτία για επιστροφή προς τη Χομπσιανή κοινωνία που οδήγησε στους δύο μεγάλους πολέμους, ή αν θα αποδειχθεί το μεταπολεμικό κοινωνικό κεκτημένο πιο ανθεκτικό από ότι φαίνεται τώρα. Είναι, με άλλα λόγια, η στροφή της 50ετίας 1950-2000 προς την Ενωμένη Ευρώπη και το Κοινωνικό Κράτος μία κίνηση με μόνιμα χαρακτηριστικά, ή είναι άλλο ένα βραχύβιο πολιτικό και κοινωνικό πείραμα;
Ο Λ. Λιαρόπουλος είναι Ομ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών