Για τα σημαντικά ερωτήματα ο δημόσιος λόγος στη χώρα μας έχει τη τάση να βρίσκει τι ποιο εύκολες απαντήσεις και μετά να πηγαίνει για καφέ. Έτσι και για τη συνεχιζόμενη κρίση στη χώρα μας αναπαράγεται με μεγάλη ευκολία η γνωστή ατάκα την οποία όμως ορισμένοι εκλαμβάνουν ως σοβαρή απάντηση ότι για όλα φταίνε πρωτίστως οι πολίτες. Οι παραλλαγές των δηλώσεων είναι οι εξής: ‘’φταίει ο λαός’’ ‘’αυτά θέλει, αυτά παθαίνει’’, ‘’οι πολίτες έχουν τις ηγεσίες που τους αξίζουν’’.

Πιστεύω βαθύτατα ότι αυτή η προσέγγιση δεν αποτελεί ούτε κατ’ ελάχιστο ένα ερμηνευτικό εργαλείο της πραγματικότητας. Αντιθέτως είναι εξόχως αποπροσανατολιστική.Προσδίδει το βάρος της ανάλυσης σε λάθος σημείο (στους πολίτες και όχι στους κυριάρχους θεσμούς και ιδίως στα κόμματα), οδηγεί στο αδιέξοδο και στη μοιρολατρίαλειτουργώντας ταυτόχρονα ως μια τεράστια μηχανή παραγωγής εθνικής ενοχής και μιζέριας.Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.

Ναι φταίνε και οι πολίτες

Για να μην υπάρξουν παρανοήσεις να πω εξ’ αρχής ότι η απάντηση στο ερώτημα εάν φταίνε οι πολίτες είναι ότι προφανώς φταίνε και οι πολίτες, αλλά όχι αποκλειστικά αυτοί, όχι για όλα τα θέματα και όχι στον ίδιο βαθμό με άλλους. Η ευθύνη επιμερίζεται σύμφωνα με την ισχύ και τον ρόλο του καθενός. Τα κόμματα έχουν κατά συνέπεια απείρως μεγαλύτερη ευθύνη γιατί αυτά λαμβάνουν τις κυρίαρχες αποφάσεις και έχουν την ευθύνη για τη διακυβέρνηση της χώρας.

Είναι οι θεσμοί ανόητε

Τι είναι αυτό που διαμορφώνει τηναντίληψη των πολιτών; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη, οι θεσμοί. Και ποιοι είναι οι θεσμοί; Είναι το Σύνταγμα, τα κόμματα, η δικαιοσύνη, η δημόσια διοίκηση, τα ΜΜΕ, κλπ. Ποιος είναι ο ρόλος των θεσμών σε μια κοινωνία; Παράγουν σύνολα κανόνων με σκοπό να ρυθμίσουν τη συμπεριφορά των ατόμων. Και όπως είναι εύκολα αντιληπτό η λειτουργία των θεσμών (και οι κανόνες που θέτουν) μπορεί να είναι ποιοτική και να προάγει το κοινό καλό και την πρόοδο της χώρας, μπορεί όμως να είναι αντιφατικήκαι να προάγειαντί του συλλογικού καλού επιμέρους πελατειακά και συντεχνιακά συμφέροντα. Έχουν γραφτεί αμέτρητες σελίδες για τη φαύλη λειτουργία των θεσμών και ιδίως των κομμάτων δεν χρειάζεται να τα επαναλάβω πάλι εδώ. Το σημαντικό είναι ότι οι θεσμοί στη χώρα μας διατηρούν μια χαοτική απόσταση μεταξύ αυτών που πρεσβεύουν και αυτών που εφαρμόζουν στην πράξη. Διαμορφώνουν ένα απολύτως ανορθολογικό και εξόχως αντιφατικό πλαίσιο μέσα στο όποιο είμαστε αναγκασμένοι να λειτουργήσουμε ως πολίτες.

Αυτό είναι το τεράστιο πρόβλημα της χώρας. Κατακερματισμένοι θεσμοί που άλλα προτάσσουν και άλλα κάνουν παράγοντας και αναπαράγοντας ένα απερίγραπτο χάος. Ένα πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι να δούμε τι είδους πολιτών παράγουν αυτοί οι θεσμοί.

Ας αναρωτηθούμε λοιπόν

Τι τύπο πολιτών μπορεί να παράξει ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θεωρεί ότι ο καλλίτερος τρόπος παραγωγής ώριμων και σκεπτόμενων ανθρώπων είναι η παπαγαλία. Πανεπιστήμια που δεν παράγουν διανοούμενους και κριτική σκέψη, που επιβραβεύουν την απόκτηση του πτυχίου και όχι της γνώσης. ΜΜΕ που βομβαρδίζουν τους πολίτες με ασήμαντα πράγματα, που δίνουν βήμα λόγου πρωτίστως σε όσους ευτελίζουν τον δημόσιο διάλογο.Κόμματα που θεωρούν ότι το μικροκομματικό παίγνιο είναι η πεμπτουσία της δημοκρατίας και της διακυβέρνησης της χώρας, ότι ο λαϊκισμός, τα ψευτοδιλήμματα, η εσκεμμένη ανειλικρίνεια και ο στόχος στο συναίσθημα και όχι στη λογική των πολιτών, είναι το ιδανικότερο  μέσο για να κερδίσουν το εκλογικό σώμα, που δεν παράγουν πολιτική και πολιτικούς, που κατακεραυνώνουν λεκτικά τη διαπλοκή, τη διαφθορά και το κομματικό κράτος αλλά κάνουν πολύ λίγα για την αντιμετώπισή τους;

Τι αντίληψη και τι συνείδηση των πραγμάτων παράγουν με λίγα λόγια θεσμοί που είναι περίκλειστοι και αυτοαναφέρονται. Που αρνούνται να απομονώσουν τα προδήλως παράλογα επιχειρήματα και αυτούς που τα εκφέρουν στη σφαίρα στην οποία ανήκουν δηλαδή στην ιδιωτική.

Ο εγκλωβισμός στο χώρο του παραλόγου

Ας πάρουμε όμως ένα παράδειγμα. Το φακελάκι στα νοσοκομεία. Αυτό που ονομάζουμε ποιο κομψά άτυπες παραπληρωμές.

Όλοι γνωρίζουμε ότι το φαινόμενο αυτό έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις στη χώρα μας.  Πως μπορεί να αντιμετωπιστεί; Αν πούμε ότι φταίνε οι πολίτες θεωρώντας ότι το πρόβλημα θα λυθεί όταν σταματήσουν αυτή τη πρακτική, αυτό που κάνουμε είναι να συμβάλουμε ακόμη περισσότερο στη παράδοξη λειτουργία των θεσμών δίνοντας άλλοθι στη μη θεσμική συμπεριφορά και λειτουργία. Η σχέση μεταξύ γιατρού και ασθενή είναι εξαιρετικά ασύμμετρη, ο γιατρός διαθέτει την απόλυτη εξουσία της απόφασης σχετικά με το τι πρέπει να γίνει έναντι του ασθενή. Ο πολίτης ασθενής όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με το θάνατο θα κάνει τα πάντα για τον αποφύγει και είναι λογικό να δώσει το φακελάκι προκειμένου να βρει τη λύση. Κοιτάξτε τώρα το παράλογο της προσέγγισης. Δεν μας εξοργίζει η άθλια συμπεριφορά του γιατρού ο οποίος βρίσκοντας ένα αδύναμο στη συγκεκριμένη περίπτωση πολίτη τον εκβιάζει ωμά ζητώντας του χρήματα. Δεν μας εξοργίζει η αδράνεια των επίσημων θεσμών, διοίκηση των νοσοκομείων, Υπουργείο κ.λπ. οι οποίοι είναι αποκλειστικά αρμόδιοι και έχουν επίσης τη δύναμη για να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο (διαδικασίες ελέγχου, κυρώσεις, ενίσχυση των εργαλείων διοίκησης στα νοσοκομεία κ.λπ.). Δεν μας εξοργίζει το γεγονός ότι το φαινόμενο αποκτά με την πάροδο του χρόνου μια κανονικότητα, επαναλαμβάνεται δηλαδή χωρίς να προκαλεί πλέον εντύπωση. Μας αρκεί ένα ψευτοεπιχείρημα και μια δήθενλύση ‘’όταν οι πολίτες πάψουν να πληρώνουν θα εξαφανιστεί και το φακελάκι’’. Κοιτάξτε λοιπόν ποιο είναι το αποτέλεσμα:ενοχοποιούμε τους πολίτες οι οποίοι όμως θα συνεχίσουντην ίδια συμπεριφορά (το ίδιο θα κάναμε όλοι) κάθε φορά που θα βρίσκονται αντιμέτωποι με το θάνατο, είμαστε ‘’ευχαριστημένοι’’ με μια ηθικολογικού τύπου αντιμετώπιση του θέματος ‘’τι κακοί που είναι οι γιατροί που κάνουν αυτό το πράγμα αλλά και οι πολίτες βρε αδελφέ γιατί δίνουν το φακελάκι’’, ενώ ταυτόχροναυφιστάμεθα όλοι το φαινόμενο.Και τελικά προσφέρουμε ένα πλουσιοπάροχο άλλοθι σε αυτούς που έχουν την κυρίαρχη ευθύνη αντιμετώπισης του προβλήματος, αναπαράγοντας έτσι μια εξόχως αντιθεσμική αντίληψη των πραγμάτων, ‘’δεν χρειάζεται να κάνουν κάτι οι θεσμοί του κράτους αφού φταίνε οι πολίτες’’. Το ερώτημα τίθεται από μόνο του ‘’καιτο κράτος τι το χρειαζόμαστε τότε;’’Κατά συνέπεια τι ακριβώς σημαίνει σε αυτή τη περίπτωση η δήλωση ‘’φταίνε οι πολίτες’’.

Ας πάρουμε ένα ακόμη παράδειγμα

Όλα τα κόμματα κατά την προεκλογική περίοδο προτάσσουν μια αυτόνομη, επιτελική, αξιοκρατική διοίκηση. Δεν έχω ακούσει κάποιο κόμμα να λέει ότι θέλει μια φαύλη, κομματοκρατούμενη και αναποτελεσματική διοίκηση (το αυτό ισχύει και για τα υπόλοιπα συστήματα του κράτους, δικαιοσύνη, παιδεία, υγεία κ.λπ.). Όταν όμως έρθουν στην εξουσία το πρώτο πράγμα που κάνουν είναι η αντικατάσταση των προηγούμενων κομματικών στελεχών με άλλα δικά τους, όπου υπάρχει θέση στο δημόσιο, αναπαράγοντας έτσι ένα από τα ποιο δύσκολα προβλήματα του τόπου, το κομματικό κράτος. Ποια είναι η ευθύνη των πολιτών σε αυτή τη περίπτωση και τι ακριβώς μπορούν να κάνουν; Ποιο είναι το νόημα σε αυτή τη περίπτωση του ‘’φταίνε οι πολίτες με αυτούς που ψηφίζουν’’. Γιατί φταίνε οι πολίτες για το γεγονός ότι τα κόμματα επιλέγουν το λαϊκισμό ως κυρίαρχο και ίσως μοναδικό εργαλείο για την κατάκτηση της εξουσίας, για το ότι ο πολιτικός ανταγωνισμός υποτάσσει στις ανάγκες του τα πάντα; Τέλος ποια μπορεί να είναι η αντίδραση των πολιτών έναντι του φαινομένου. Το ποιο πιθανό δεν είναι να σκεφτούν κάτι σαν ‘’χαμένος κόπος’’, ‘’όλοι ίδιοι είναι’’.

Ας αναρωτηθούμε εκ νέου

Αν οι θεσμοί λειτουργούσαν με επάρκεια,φροντίζοντας να βελτιώνουν την αξιοπιστία τους. Αν το κράτος φρόντιζε να βελτιώνει συνεχώς τα συστήματά του (φορολογική διοίκηση, δικαιοσύνη, εκπαιδευτικό σύστημα, σύστημα υγείας ασφαλιστικό κ.λπ.) παράγοντας ποιο ορθολογικούς και δίκαιους κανόνες και μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα;  Αν σχεδιάζαμε και υλοποιούσαμε με λογικό τρόπο τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις (και όχι με βίαιο και ανορθολογικό όπως έγινε π.χ. με το κλείσιμο της ΕΡΤ). Αν τα κόμματα σταματούσαν να υποτάσσουν τα πάντα στις δικές τους σκοπιμότητες (όπως έγινε π.χ. με την καταστροφική αντιπαράθεση μνημόνιο/αντιμνημόνιο). Ποια θα ήταν η ποιο πιθανή αντίδραση των πολιτών; Θα αντιδρούσαν ή θα σέβονταν περισσότερο τους κανόνες; Θα επιζητούσαν τη αναπαραγωγή του υφιστάμενου χάους ή την αλλαγή των πραγμάτων; Το ποιο πιθανό είναι το δεύτερο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα μπορούσαν να πέσουν εκ νέου θύματα λαϊκίστικων και δημαγωγικών κομμάτων. Τίποτα δεν είναι διασφαλισμένο εσαεί.  Σημαίνει απλώς ότι με το πέρασμα του χρόνου θα ενδυναμώνονταν οι θεσμοί και τα θεσμικά αντίβαρα, η δημοκρατία, το κράτος δικαίου και έτσι θα καθίστατο πιο δύσκολο στα λαϊκίστικα κόμματα να παραπλανήσουν τους πολίτες. Σημαίνει επίσηςότι η δημόσια συζήτηση θα μεταφερόταν σε άλλο επίπεδο (δεν θα συζητούσαμε συνεχώς για τα επουσιώδη),ότι θα μπορούσαμε ποιο εύκολα να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ του σημαντικού και του ασήμαντου. Σημαίνει ακόμη ότι οι εκπρόσωποι των θεσμών και κυρίως των κομμάτων ‘’θα αναγκάζονταν’’ σε μεγάλο βαθμό να αποδεχθούν το αυτονόητο, ότι δηλαδήο σεβασμός στους θεσμούς της πολιτείας προϋποθέτει ότι αυτοί λειτουργούν με επάρκεια και αξιοπιστία, ότι είναι αυτό που τους νομιμοποιεί στα μάτια των πολιτών,και ότι κατά συνέπεια έχουν τεράστια ευθύνη επί του θέματος. Σημαίνει τέλος ότι θα  κατανοούσαμε όλοι ότι αυτό είναι το κλειδί για να αποκτήσουμε επιτέλους ένα κανονικό κράτος. Όλα αυτά εξαρτώνται βεβαίως σε μεγάλο βαθμό από τις αποφάσεις των κομμάτων. Στο ερώτημα εάν τα κόμματα θα τα αποφασίσουν τελικά όλα αυτά, ομολογώ ότι δεν έχω την απάντηση.