Η παγκόσμια έκπληξη και αμηχανία που συνόδευσε το αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών δηλώνει ακριβώς πόσο είναι ξεκομμένοι από την καθημερινότητα των ανθρώπων οι θεσμικοί ηγέτες τους. Το αγγλικό ρητό που λέει ότι «αυτό που συμβαίνει στην Αμερική σήμερα, αύριο θα γίνεται στον κόσμο» (‘‘America today, tomorrow the world’’), σύντομα μπορεί να βρεί την πλήρη εφαρμογή του και στις χώρες που ανήκουν σε αυτό που ονομάζουμε δυτικές δημοκρατίες, δηλαδή κυρίως στην Ευρώπη.

Τα προεόρτια τα είδαμε ήδη με την άνοδο κινημάτων ξενοφοβικών, εθνοκεντρικών ή αντισυστημικών που αμφισβητούν τον ‘‘πολιτικά ορθό’’ τρόπο με τον οποίο οι ηγεσίες διαχειρίζονται τις αλλεπάλληλες κρίσεις. Στην Πολωνία και στην Ουγγαρία έχουν γίνει Κυβέρνηση. Στη Βρετανία επεκράτησαν στο δημοψήφισμα. Στην Αυστρία είναι ήδη πλειοψηφικό ρεύμα και άλλες δύο χώρες, η Ιταλία τον Δεκέμβρη και η Γαλλία την Άνοιξη, δεν θα αποφύγουν τους κλυδωνισμούς. Ακόμα και η κυβερνητική συμμαχία ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ στην Ελλάδα εγγράφεται σε αυτή τη λογική. Οι ψηφοφόροι έχουν ένα κοινό παρονομαστή, ανεξάρτητα αν αυτο-τοποθετούνται στην αριστερά ή στη δεξιά: θεωρούν τον εαυτό τους θύμα της παγκοσμιοποίησης. Οι άνθρωποι δεν βλέπουν τη ζωή τους να βελτιώνεται, με ορίζοντα γενιάς, αντίθετα όλο και περισσότεροι χάνουν αυτά που είχαν συνηθίσει ως κεκτημένα, εξαθλιώνονται καθημερινά. Αν δεν είναι ήδη άνεργοι αντιμετωπίζουν το φάσμα της ανεργίας, είτε δεν έχουν τα προσόντα, είτε τα έχουν (και συνήθως έχουν πολλά). Μέχρις ότου η νέα τάξη πραγμάτων βρεί τις ισορροπίες της, οι ανακατατάξεις που θα υπάρξουν θα είναι πολλές και ενδεχομένως ασύμμετρες.

Ποτέ οι λαοί δεν αντέδρασαν στις κρίσεις με ορθό λόγο και φρόνηση. Αντέδρασαν πάντα με το θυμικό και με οργή. Απέναντι στο αίσθημα γενικευμένης αδικίας που τους πνίγει, αρχικά αναπτύσσουν μία αντίδραση φοβική, προστατευτική, που συνοδεύεται απο μία στάση πρόσδεσης στις πάγιες παραδόσεις, η οποία στη συνέχεια γίνεται επιθετική, ανατρεπτική και συχνά βίαια. Και η μπάλα παίρνει ό,τι μπορεί να θεωρηθεί εκφραστής ενός συστήματος που δεν καταφέρνει να προσφέρει ασπίδα προστασίας, δηλαδή τις κυβερνήσεις, τα κόμματα, τους θεσμούς. Ακόμα και την ίδια τη Δημοκρατία. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μπαράκ Ομπάμα κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα ζήτησε να μιλήσει στην Πνύκα και από αυτό το βράχο όπου για πρώτη φορά λειτούργησε η Εκκλησία του Δήμου να στείλει μήνυμα στην Οικουμένη ότι η απαξίωση της Δημοκρατίας και των δημοκρατικών θεσμών μόνο καλύτερες μέρες δεν μας επιφυλάσσει. Kαι αν τελικά για λόγους ασφάλειας δεν κατέστη δυνατή  αυτή η δημόσια ομιλία, ο λόγος του από την Αθήνα θα έχει έναν εξίσου ισχυρό συμβολισμό.

Η Ευρώπη ως ένωση 27+1 χωρών νιώθει το κύμα αμφισβήτησης να ανεβαίνει και να περιλαμβάνει όλο και μεγαλύτερες ομάδες του πληθυσμού. Το ίδιο το πολιτικό εγχείρημα της ένωσης δέχεται επιθέσεις, το κοινό νόμισμα και οι κοινές πολιτικές. Το Brexit ήταν η επισημοποίηση της βρετανικής αμφιθυμίας απέναντι στην Ευρώπη. Η εμπλοκή που σημειώθηκε κατά την επικύρωση της εμπορικής συμφωνίας με τον Καναδά (CETA) λόγω αρχικής άρνησης ενός μόνο μέρους του ομόσπονδου Βελγίου, ήταν πλήγμα σε έναν από τους πυρήνες της θεσμικής και καταστατικής αρμοδιότητας, δηλαδή στο core business της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που είναι να διαπραγματεύεται εξ ονόματος της Ένωσης διεθνείς εμπορικές συμφωνίες. To ρεύμα του ευρωσκεπτικισμού έχει αρχίσει να εξαπλώνεται και να παίρνει χαρακτηριστικά συνολικής ευρω-απόρριψης. Αν οι θεσμικοί εκπρόσωποι της Ευρώπης, οι Πρωθυπουργοί, το Ευρωκοινοβούλιο, το Συμβούλιο και η Επιτροπή δεν ακούσουν τώρα τους πολίτες ας μην αναρωτηθούν αύριο πώς φτάσαμε ως εδώ.

Ο Πρόεδρος της Επιτροπής Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ έχοντας επίγνωση του επείγοντος χαρακτήρα των εξελίξεων που παίρνουν τη μορφή χιονοστιβάδας ανακοίνωσε ότι στις 25 Μαρτίου με την ευκαιρία της 60^ης επετείου από τη δημιουργία της ενωμένης Ευρώπης θα παρουσιάσει μία Λευκή Βίβλο για το μέλλον της Ευρώπης. Θα πρέπει όμως να αναλογιστεί ότι η καθημερινότητα όλο και περισσότερων συμπολιτών μας γίνεται πιό ζοφερή. Να καταλάβει ότι το ακροατήριο στο οποίο πρόκειται να απευθυνθεί δεν είναι μόνο οι επίσημοι καλεσμένοι στη Ρώμη. Θα είναι και όλοι οι Ευρωπαίοι πολίτες, όχι οι πεπεισμένοι και καλοζωισμένοι πολίτες της περασμένης δεκαετίας, αλλά κυρίως αυτοί που χάνουν σταδιακά το αίσθημα αυτοεκτίμησης, που βρίσκονται στα όρια της φτώχιας και της εξαθλίωσης, που βιώνουν την ανισότητα και ωθούνται στο περιθώριο. Αυτοί που έχουν γυρίσει την πλάτη στην Ευρώπη είτε γιατί δεν έχει λύσεις να τους προτείνει είτε γιατί οι λύσεις, η μία μετά την άλλη, αποδεικνύονται αναποτελεσματικές.

Δεν αρκούν τα ευχολόγια, χρειάζονται λίγα λόγια που να συνοδεύονται από ένα οδικό χάρτη, που να ορίζει το χρονοδιάγραμμα για την εφαρμογή του και κυρίως το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Tα μέτρα που θα ανακοινωθούν δεν θα πρέπει να αναπαράγουν τα σημερινά αδιέξοδα με τη χρηματοδότηση προγραμμάτων που δημιουργούν στρατιές βοηθούμενων ατόμων (assisted persons) που ζουν με επιδόματα (ανεργία, stage, κλπ) αλλά με διαρθρωτικές παρεμβάσεις που θα αλλάξουν τις  σημερινές συνθήκες. Αυτό που πρέπει να προταχθεί είναι μέτρα που να παράγουν άμεσα αποτελέσματα.

·         Απαιτείται η γενίκευση σε επίπεδο ΕΕ του φόρου επί των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών (φόρος Τόμπιν) για τον οποίο μέχρι σήμερα μόνο 9 κράτη μέλη έχουν συμφωνήσει. Από τους πόρους που θα προέλθουν θα μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν δράσεις κατά της ανεργίας των νέων.

·         Επίσης, χρειάζεται άμεση υλοποίηση πολιτικών που θα αποφέρουν γρήγορα ορατό και χειροπιαστό αποτέλεσμα. Μία τέτοια είναι η εξάλλειψη κάθε γραφειοκρατικής επιβάρυνσης (red tape) για τις επιχειρήσεις, κυρίως τις πολύ μικρές και τις μικρομεσαίες που δημιουργείται από την εφαρμογή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας.

·         Άμεση ενοποίηση των εθνικών φορολογικών συστημάτων. Τον Γιούνκερ τον βαραίνει από την ημέρα που ανέλαβε την Προεδρία της Επιτροπής η ευθύνη για την στάση κωλυσιεργίας που έδειξε όσο ήταν Πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου σε θέματα προσέγγισης των φορολογικών πολιτικών. Ωστόσο, διαφορετικές φορολογίες μέσα στην ΟΝΕ δεν νοούνται. Καταλήγουν στη δημιουργία φορολογικών παραδείσων εντός της ΕΕ και φορολογικού ντάμπινγκ.

·         Η Ευρώπη πρέπει να επωφεληθεί από τις ανακατατάξεις που θα ακολουθήσουν στη διεθνή σκηνή μετά την εκλογή Τραμπ και να πρωτοστατήσει στη σύγκληση ενός νέου Μπρέττον Γουντς με σκοπό την εξισορρόπηση των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης.

Πάνω από όλα χρειάζεται μία επανεπιβεβαίωση της πολιτικής μας απόφασης και της νομικής μας υποχρέωσης, ως Ευρωπαίων, ότι εξακολουθούμε να θέλουμε να ζούμε μαζί (togetherness/vivre ensemble) σε μία Ένωση αξιών, όπως το ορίζει το άρθρο 2 της Συνθήκης για την ΕΕ[1]. Απέναντι στο σύνθημα « Πρώτα η Αμερική » (‘‘America first’’) του Τραμπ πρέπει να προτάξουμε το «Πρώτα η Ευρώπη». Αυτό που θα προτείνει στη Ρώμη ο Γιούνκερ δεν θα πρέπει να είναι μία ακόμα Λευκή Βίβλος, αλλά ένας συναγερμός για την Ευρώπη τον οποίο θα συνυπογράψουν και στον οποίο θα δεσμευτούν όλοι. Οι πολίτες της Ευρώπης έχουν βαρεθεί τα πολλά λόγια. Θέλουν να ακούσουν από την Επιτροπή ένα ισχυρό μήνυμα που θα απευθύνεται προς κάθε κατεύθυνση. Που να λειτουργήσει σαν τελευταία προειδοποίηση προς το εσωτερικό της ΕΕ, αλλά και προς το εξωτερικό λαβαίνοντας υπόψη τις νέες συνθήκες που δημιουργούνται μετά τις αμερικανικές εκλογές.

Όλοι γνωρίζουν ότι αυτή η Επιτροπή είναι η Επιτροπή της τελευταίας ευκαιρίας. Ούτε ωραιοποίηση της κατάστασης χρειάζεται ούτε τεχνητή δραματοποίηση. Δεν το επιτρέπει η κρισιμότητα των καιρών.