Η ανάδειξη της Αθηναϊκής Τριλογίας (Βιβλιοθήκη-Πανεπιστήμιο-Ακαδημία) υπήρξε ένα παλαιό όνειρο αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων. Άλλωστε, τον 19ο αιώνα οι  Χάνσεν δημιούργησαν αυτό το κόσμημα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής σε μιαν άλλη Αθήνα,  χωρίς αυτοκίνητα. Αποτελεί λοιπόν εξαιρετική προοπτική η πρόθεση από τη μεριά του Δήμου Αθηναίων για πολεοδομικές επεμβάσεις ώστε το κτιριακό αυτό συγκρότημα στην καρδιά της Αθήνας να μπορούν να το απολαμβάνουν κάτοικοι και επισκέπτες της πρωτεύουσας, απρόσκοπτα, με άνετη πρόσβαση μέσω ενός ελκυστικού αστικού περιβάλλοντος και όχι μέσα από τον ορυμαγδό και την ηχητική, οπτική και χημική ρύπανση των τροχοφόρων.

Η 5η Ιουνίου έχει οριστεί ως η παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος. Του φυσικού περιβάλλοντος. Αλλά υπάρχει και το αστικό περιβάλλον, που υπαγορεύει διαφορετικούς κανόνες και παραμέτρους από το φυσικό. Δεδομένου μάλιστα ότι πάνω από τον μισό πληθυσμό της Γης ζεί πλέον στις πόλεις το αστικό περιβάλλον φορά τη άμεση καθημερινότητά μας.

Καθοριστικός παράγοντας του αστικού περιβάλλοντος είναι η βιώσιμη κινητικότητα, δηλαδή η απόδοση περισσότερου χώρου στην πόλη για πεζούς και οικολογικά μέσα μεταφοράς: ποδήλατα, μαζικά μέσα συγκοινωνίας -κατά προτίμηση οχήματα σταθερής τροχιάς, ηλεκτροκίνηση. Αυτό είναι ανεπιφύλακτα Καλό με Κ κεφαλαίο. Και όλοι εκείνοι που προφητεύουν αναπόφευκτη κυκλοφοριακή συμφόρηση δεν κατανοούν την λογική του εγχειρήματος: Ο στόχος είναι οι οδηγοί να προτιμήσουν τα ΜΜΜ, τη ποδηλασία και την πεζή κίνηση, όχι να επιμείνουν να χρησιμοποιούν πάση θυσία το αυτοκίνητό τους. Και επίσης να μην χρησιμοποιείται το κέντρο για διαμπερή κίνηση. Γιατί φυσικά, αν ο ίδιος αριθμός ΙΧ και ταξί στριμωχθεί σε λιγότερες λωρίδες, τότε βέβαια θα υπάρξει συμφόρηση. Χρειάζονται βέβαια κίνητρα για ν αφήσει ο μέσος Αθηναίος το αυτοκίνητό του: ΜΜΜ ελκυστικά και ταχύτερα από το ΙΧ και επαρκείς αυτοκινητόδρομοι που θα απορροφούν τον φόρτο της διαμπερούς κίνησης.

Γι αυτό οι εξαγγελίες του Δήμου της Αθήνας προς αυτή την κατεύθυνση αξίζουν τον έπαινο και δεν έχω λόγους να αμφισβητώ ότι οι σχεδιαζόμενες επεμβάσεις κινούνται από καλές προθέσεις.

Ωστόσο δεν αρχίζουμε από το μηδέν. Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα προϊστορία:

Το 2013 πραγματοποιήθηκε πανευρωπαϊκός αρχιτεκτονικός διαγωνισμός (χορηγία Ιδρύματος Ωνάση) σύμφωνα με όλες τις νόμιμες διαδικασίες και τις εγκρίσεις όλων των αρμοδίων φορέων και το πρώτο βραβείο δόθηκε στη μελέτη Rethink Athens (για περισσότερα http://www.rethinkathens.org/gre/project) του γραφείου OKRA Landscape Architects (https://www.okra.nl/en/) . 

Πρόκειται για μελέτη με ολοκληρωμένη πολεοδομική στρατηγική που έβλεπε το κέντρο ως ενιαίο σύνολο με κομβικά σημεία α) την σύνδεση του Μουσείου Ακρόπολης με το Αρχαιολογικό Μουσείο, β)  τη ανάπλαση της Πανεπιστημίου με διεύρυνση του πεζοδρομίου, γραμμή τραμ (Σύνταγμα -Πλατεία Αιγύπτου) που θα συνέδεε τα δύο Μουσεία, ποδηλατόδρομο και περιορισμό των ΙΧ, ταξί και οχημάτων κοινής ωφελείας & εκτάκτων αναγκών σε μία λωρίδα. Από τη στιγμή μάλιστα που ουσιαστικά θα καταργείτο η διέλευση λεωφορείων και ΙΧ, η συγκοινωνιακη μελέτη προέβλεπε και την αντιστροφή της ροής της οδού Ακαδημίας που θα γινόταν πλέον κάθοδος και μαζί με την άνοδο της Σταδίου, θα περιέβαλλε ως κυκλοφοριακή θηλειά την αναπλασμένη Πανεπιστημίου. Η μελέτη είχε λάβει υπόψη το Ρυθμιστικό Αθήνας και τον προϋπάρχοντα σχεδιασμό για τον “Μεγάλο Αρχαιολογικό Περίπατο” της εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων (ΕΑΧΑ) στην οποία οφείλουμε, μεταξύ άλλων, τους  εξαιρετικούς πεζοδρόμους της Διονυσίου Αρεοπαγίτου-Αποστόλου Παύλου (Πλειάς-Δημ. Διαμαντόπουλος & συν.) και της οδού Ερμού από πλατεία Ασωμάτων έως Γκάζι. (Πόσες καταστροφολογικές αντιρρήσεις και τότε!!). Η μελέτη Rethink Athens μαζί με τις επί μέρους μελέτες της εκτέθηκε δημόσια επί αρκετούς μήνες σε δημόσιους χώρους, καλώντας το κοινό για  υποδείξεις και σχόλια. Δυστυχώς δεν πήρε το δρόμο της υλοποίησης, γιατί ο φάκελλος υποψηφιότητας προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως έργου επιλέξιμου για χρηματοδότηση φαίνεται ότι δεν ήταν επαρκώς τεκμηριωμένος ως προς την αναπτυξιακή του σημασία και η χρηματοδότηση απορρίφθηκε. Κατά πληροφορίες του τύπου το έργο τότε απλώς πάγωσε, με την προοπτική να υποβληθεί νέος, αρτιότερος φάκελλος. Ακολούθησαν εκλογές, ΣΥΡΙΖΑ (που ποτέ δεν είχε φέρει αντιρρήσεις για το έργο), τρίτο μνημόνιο, όξυνση της οικονομικής κρίσης, εκλογές του 19, υγειονομική κρίση και φτάσαμε στο σήμερα.

Στις 11 Μαϊου ο Δήμαρχος της Αθήνας ανακοίνωσε τα νέα έργα ανάπλασης / πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου. Στον τύπο (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 12/5/20) αναφέρεται: “Πηγή για την κατάρτιση του σχεδίου παρεμβάσεων ήταν το ανεκπλήρωτο κομμάτι του σχεδιασμού της Ενοποίησης Αρχαιολογικών χώρων (ΕΑΧΑ), οι μελέτες που είχαν γίνει για την ανάπλαση της Πανεπιστημίου (Rethink Athens), τα αποτελέσματα του διαγωνισμού ιδεών της «Ανάπλασης Αθήνας». Την κυκλοφοριακή υποστήριξη των παρεμβάσεων είχε ο Τομέας Μεταφορών και Συγκοινωνιακής Υποδομής του ΕΜΠ. «Παράθυρο ευκαιρίας». Ωστόσο  στην παρουσίαση του έργου στο site του Δήμου δεν γίνεται πουθενά μνεία των προηγουμένων μελετών, ούτε του Rethink Athens, ούτε της Ενοποίησης Αρχαιολογικών χώρων, λες και δεν υπήρξαν ποτέ, αν και η ρητορική (καθώς και το όνομα) μοιάζει περίπου αντιγραφή της φιλοσοφίας των προηγουμένων project. (http://www.cityofathens.gr/node/34845 ). Αλλά το κυριότερο, αντί για μια  ολοκληρωμένη πολεοδομική μελέτη ανάπλασης, υπάρχει μόνο η παρουσίαση των κυκλοφοριακών ρυθμίσεων από τον καθηγητή συγκοινωνιολόγο  Γ. Γιαννή, επικεφαλής της ομάδας του ΕΜΠ . Και κάπου αναφέρεται επίσης και η “αισθητική αναβάθμιση” γενικά και αόριστα. Εκτός και αν υπάρχει πολεοδομική μελέτη και δεν έχει ακόμα δημοσιοποιηθεί, όπως επίσης και η διαδικασία έγκρισή της.

Η πρόταση της ομάδας του ΕΜΠ για την Πανεπιστημίου προβλέπει: Νέο πεζοδρόμιο σε όλο το μήκος πλάτους 3 λωρίδων, 2 λωρίδες κυκλοφορίας ελεύθερες για όλα τα οχήματα, 1 νέα λεωφορειολωρίδα παράλληλης ροής (+28 γραμμές) και κατάργηση λεωφορειολωρίδας αντίθετης ροής (-3 γραμμές). Οι κυριότερες συγκοινωνιακές διαφοροποιήσεις από το Rethink Athens  είναι α) η επιλογή λεωφορείου αντί του τραμ. Ένα έργο που θέλει να λέγεται “πράσινο” πώς δεν προβλέπει τη χρήση του οικολογικού αυτού μέσου σταθερής τροχιάς; Οι λόγοι είναι μόνο οικονομικοί και μήπως προβλέπεται για το μέλλον; β) δύο λωρίδες κυκλοφορίας για ΙΧ/ταξί αντί για μία γ) διατήρηση της οδού Ακαδημίας ως ανόδου.

Με βάση το ίδιο το σκεπτικό των παρουσιάσεων του Δήμου και της ομάδας του ΕΜΠ οι επεμβάσεις είναι πολεοδομικής τάξεως. Και προκύπτουν πλήθος ερωτήματα: Υπάρχει σχέδιο ανάπλασης της Πανεπιστημίου με χρήσεις γής και πολιτική τιμών, ώστε να διατηρηθεί η ποικιλομορφία των δραστηριοτήτων και η απρόσκοπτη ανάμειξη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, ώστε οι πεζόδρομοι να είναι ζωντανοί όλες τις ώρες; Υπάρχουν μελέτες για εγκατάσταση αστικού εξοπλισμού και υλικών φιλικών προς το περιβάλλον  πρασίνου, καταλλήλων επιστρώσεων, υδατίνου στοιχείου; Το Rethink Athens μεταξύ άλλων προέβλεπε και ταμιευτήρες για συλλογή ομβρίων και ανακύκλωση. Γενικότερα η βραβευμένη αυτή μελέτη θεωρείται απορριπτέα; Για ποιούς λόγους; Και σε αυτή την περίπτωση, τότε θα πρέπει να γίνει νέος διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός με νέες προδιαγραφές, κυρίως πολεοδομικές και να συνοδεύεται από τις κατάλληλες εγκρίσεις. Δεν νοείται πολεοδομική επέμβαση τέτοιας εμβέλειας στη καρδιά της Πρωτεύουσας ενός σύγχρονου κράτους χωρίς αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.   

Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, αρχιτέκτονας και Κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, που υπήρξε επιστημονικός σύμβουλος του Rethink Athens, χαιρετίζει την πρόταση του Δήμου Αθηναίων, αλλά είναι σε αναμονή για τον τρόπο που θα εκτελεστούν οι επί μέρους εξειδικεύσεις του έργου. Αντιγράφω από το site monopoli, όπου επισημαίνει: «Ασφαλώς φιλοδοξούμε μια Αθήνα που θα ακολουθεί την νομοτελειακή πορεία όλων των μητροπολιτικών κέντρων βάσει της βιώσιμης κινητικότητας και του περισσότερου δημόσιου χώρου»...«Το έργο οφείλει να διατηρήσει μια πολεοδομική και πολιτική άποψη για το αθηναϊκό κέντρο. Αν θέλουμε η Αθήνα να συντηρήσει τη ζωντάνια της θα πρέπει να προωθήσει τη συνύπαρξη των χρήσεων: την κατοικία, τον πολιτισμό και το εμπόριο – “χαμηλό” ή “υψηλό”. Μόνο η διαστρωμάτωση εξασφαλίζει ζωή στην πόλη.»...«Δεν είναι ζητούμενο ένα μονοδιάστατο ιστορικό κέντρο αλλά μια πολυμορφική Αθήνα. Είναι χαρακτηριστική η μαγεία που ασκεί το ιστορικό βάθος μιας πόλης αλλά αυτό δεν σημαίνει πως ο σχεδιασμός της πρέπει ν? αναλωθεί σε όρους θεαματοποίησης της ιστορίας». (πηγή: https://www.monopoli.gr/2020/05/27/istories/epikaira/392212/ola-osa-prepei-na-kseroume-gia-tin-astiki-paremvasi/

Παρά τις επιφυλάξεις, είναι θετικό ότι ξεκινά πιλοτική εφαρμογή της επέμβασης με ήπιο τρόπο, χωρίς οικοδομικά έργα μη αναστρέψιμα. Αν όμως τα αποτελέσματα  της πιλοτικής εφαρμογής δεν είναι θετικά, πχ. λόγω κυκλοφοριακής συμφόρησης ή κακής χρήσης των πεζοδρόμων (το λόμπυ του αυτοκινήτου καραδοκεί!), δυστυχώς θα δυσφημιστεί η ίδια η ιδέα της οικολογικής ανάπλασης και της βιώσιμης κινητικότητας. Ας ελπίσουμε για το καλύτερο από οικολογική, αισθητική αλλά και θεσμική άποψη.