«Events my dear… events», ήταν η απάντηση του Βρετανού Πρωθυπουργού Χάρολντ Μακ Μίλαν, στα τέλη της δεκαετίας του ?50, όταν ρωτήθηκε από ένα νέο βουλευτή, τι είναι εκείνο που μπορεί να κλονίσει μια παντοδύναμη κυβέρνηση… Έτσι και τώρα, η πανδημία του κορωνοϊού είναι ένα γεγονός τεραστίων διαστάσεων, που πέρα από το θάνατο τόσων ανθρώπων ανά την υφήλιο, προκαλεί σοκ στις αγορές , κλονίζει την παγκόσμια οικονομία και εκθέτει την ανικανότητα ή αναδεικνύει την αποτελεσματικότητα των κυβερνήσεων!

Τις συνέπειες του κορωνοϊού είναι πολύ νωρίς να τις φαντασθούμε! Ίσως αποδειχθεί μεγαλύτερης σημασίας γεγονός, ακόμη και από την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ και την Παγκόσμια Οικονομική Κρίση του 2008! Κι αυτό γιατί πέρα από την πολιτική και οικονομική σημασία του, έχει ήδη επηρεάσει ολόκληρη την υφήλιο! 

Η ιστορία και η επιστήμη μας έχει δείξει ότι αρχικά επιβιώνει ο πλέον ισχυρός, όμως σε βάθος χρόνου ο πιο προσαρμοστικός! 

Η ιστορία επίσης μας έχει δείξει ότι οι παγκόσμιες κρίσεις έρχονται και παρέρχονται. Αρχικά, ο κόσμος ευαισθητοποιείται, όμως στην πάροδο του χρόνου λησμονεί. Παραμένει πάντα όμως μια «ανάμνηση» που έχει καταγραφεί στο συλλογικό ασυνείδητο και που ανασύρεται τις δύσκολες στιγμές. 

Στις κρίσεις επίσης αναδεικνύεται ο χειρότερος, αλλά και ο καλύτερος εαυτός μας. Τελικά, έστω και στα σημεία, επικρατεί η θετική πλευρά. Σε αυτό συνηγορούν και τα συμπεράσματα από τρία πολύ σημαντικά βιβλία, που αν και από διαφορετική σκοπιά το καθένα, καταλήγουν σε μία αισιόδοξη οπτική!

Το πρώτο από αυτά, με τίτλο «ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΛΦΑΔΙ – Ίσοι τα καταφέρνουμε καλύτερα» των K. Pickett και R. Wilkinson, αναδεικνύει την ανισότητα της τελευταίας εικοσαετίας. Το δεύτερο, με τίτλο «FACTFULNESS», των H. Rosling, D. Rosling και A. Ronnlund, μας οδηγεί στο πώς να κατανοούμε ρεαλιστικά τον κόσμο, αντίθετα με την επικρατούσα τάση να βλέπουμε χειρότερα τα πράγματα απ? όσο πραγματικά είναι. Το τρίτο, με τίτλο «ΠΡΟΣΧΕΔΙΟ. ΟΙ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΜΙΑΣ ΚΑΛΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ», του καθηγητή Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήμης στο Yale, Ν. Χρηστάκη, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εξέλιξή μας, παρά το γεγονός ότι η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη με βία και πόνο, ταυτίζεται με την έμφυτη τάση μας να δημιουργούμε «καλές» κοινωνίες! 

Όλα τα παραπάνω, ξέρουμε πολύ καλά πλέον ότι θα είναι μεγάλο λάθος να μην τα συνυπολογίσουμε στο «οικονομικό» σκεπτικό μας. 

Οι κρίσεις που αλλάζουν τη ζωή μας, έχουν ως αφορμή τυχαία γεγονότα συνήθως, όπως τώρα. Οι κρίσεις όμως, αποτελούν και τον καταλύτη για σημαντικές αλλαγές και εξυγίανση των «ασθενειών» και «παθογενειών» που επικρατούν σταδιακά. 

Αν «φωτογραφήσουμε» το σημερινό κόσμο, μας έρχονται εικόνες που συμβολίζουν μία ανησυχητική ρευστότητα και απορρύθμιση σε κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και γεωπολιτικό επίπεδο, με μερικά ενδεικτικά παραδείγματα, όπως η αύξηση των ανισοτήτων, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, το μεταναστευτικό/προσφυγικό, η άνοδος του λαϊκισμού, αυταρχισμού, εθνικισμού και απομονωτισμού, η καχεκτική κοινωνική προστασία, το παγκόσμιο χρέος και φυσικά η κλιματική αλλαγή…

Μήπως αυτή η κρίση τελικά, με τις όποιες τεράστιες απώλειές της, αποτελεί και την αφορμή για επανεξέταση και σταδιακή εξυγίανση και θεραπεία; Το μέλλον φυσικά είναι απρόβλεπτο και όλοι όσοι φιλοδοξούν να γίνουν «προφήτες», η πραγματικότητα θα διαψεύσει πολλές από τις προφητείες τους.

Στην επιστήμη και πρακτική της Διοίκησης Επιχειρήσεων και του Μάρκετινγκ, χρησιμοποιούμε το γνωστό εργαλείο με τα αρχικά SWOT (S= Strengths – Ισχυρά σημεία, W = Weaknesses – Ασθενή σημεία, που αναφέρονται στο εσωτερικό περιβάλλον, και O = Opportunities – Ευκαιρίες, T = Threats – Απειλές, που αναφέρονται στο εξωτερικό περιβάλλον). Το εργαλείο αυτό μας επιτρέπει να αποτυπώνουμε την παρούσα πραγματικότητα αλλά και να εξετάζουμε το μέλλον, με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα.

Μέσα από το άρθρο μας αυτό, επιδιώκουμε να παραθέσουμε, συνεπώς, με όσα δεδομένα έχουμε σήμερα στα χέρια μας, ένα ιδιότυπο SWOT της εποχής του κορωνοϊού. Θα προσθέσουμε όμως στο εργαλείο αυτό έναν επιπλέον τομέα, που συμβολίζεται με το γράμμα Q = Questions, ερωτήματα δηλαδή που προκύπτουν αναπόφευκτα για την επόμενη μέρα και τα οποία θα είναι παρακινδυνευμένο να απαντηθούν σήμερα. 

Το SWOT που ακολουθεί αφορά τη χώρα μας, ενώ το τμήμα που αφορά το Q (τα ερωτήματα δηλαδή), αφορά το διεθνές περιβάλλον. Σίγουρα οι απαντήσεις που θα δώσει ο χρόνος στα ερωτήματα αυτά, θα επηρεάσουν σαφώς και τη χώρα μας, γιατί ό,τι και να προκύψει όταν θα περάσει η πανδημία αυτή, θα έχει δημιουργήσει μια «νέας» μορφής παγκοσμιοποίηση!

STRENGTHS (Ισχυρά – Θετικά Σημεία):

Πολιτική Ηγεσία.

Αξιοκρατία, σε πολιτικό, επιστημονικό και επιχειρησιακό επίπεδο.

Κρατικός μηχανισμός στο ύψος των περιστάσεων.

Πολιτικό σύστημα επίσης στο ύψος των περιστάσεων.

Αντίδραση σοκ κατά της δυσκίνητης γραφειοκρατίας (ψηφιακό κράτος).

Εξ αποστάσεως εκπαίδευση.

Τηλε-εργασία.

Απρόσμενα δώρα στην Εθνική Οικονομία (κατάργηση υποχρεώσεων πρωτογενούς πλεονάσματος και ποσοτική χαλάρωση).

Θετική στάση κοινωνίας (ψυχραιμία, ομοψυχία, αλληλεγγύη, σεβασμός στις απαραίτητες νέες συνθήκες και περιορισμούς, ανάδειξη ατομικής ευθύνης του πολίτη).

Ευελιξία και προσαρμοστικότητα (σε ατομικό, επαγγελματικό, επιχειρησιακό επίπεδο).

Μείωση περιβαλλοντικών οχλήσεων.

WEAKNESSES (Ασθενή – Αρνητικά Σημεία):

Οικονομικές συνέπειες (οι περισσότερες από τις οποίες θα μεγεθυνθούν στο μέλλον), σε μακρο-οικονομικό επίπεδο, όπως: Ύφεση, ελλείμματα, απώλεια παραγωγής, εισοδήματος και κατανάλωσης, ανταγωνιστικότητα, δραματική πτώση τομέων μεγάλης σημασίας για το ΑΕΠ (Τουρισμός, Ναυτιλία, Βιομηχανική παραγωγή), ανεργία, περιορισμένες αντοχές τραπεζικού συστήματος, περιορισμένες αντοχές ασφαλιστικού συστήματος. 

Οικονομικές συνέπειες σε μικρο-οικονομικό επίπεδο, όπως: Επιβίωση επιχειρήσεων, νομικές και συμβατικές συνέπειες, προστασία εργασίας, εισφορές και υποχρεώσεις επιχειρήσεων, απίσχναση εταιρικών κεφαλαίων.

Περιορισμένες αντοχές του συστήματος υγείας.

Επιδράσεις στην ψυχολογική υγεία μεγάλου μέρους του πληθυσμού (αύξηση  ψυχικών διαταραχών, μετα-τραυματικό στρες κτλ.).

Κοινωνικές συνέπειες (εντάσεις, ενδοοικογενειακή βία, κακή διατροφή, κατάχρηση αλκοόλ κτλ.).

Επανα-φτωχοποίηση στρωμάτων της κοινωνίας.

Μειωμένα επίπεδα αντοχής, σε μία κρίση μετά την (προηγούμενη) κρίση. 

OPPORTUNITIES (Ευκαιρίες):

Το Κοινωνικό κράτος Δικαίου να εμπνεύσει εμπιστοσύνη στους πολίτες

Οι πολίτες να δεσμεύονται και να δρουν υπεύθυνα.

Σεβασμός σε κανόνες και γενικά παραδεκτές αρχές και αξίες.

Ανάκτηση εδάφους του ορθολογισμού έναντι του ανορθολογισμού.

Εμπιστοσύνη στην επιστήμη.

Υγιές «ξεκαθάρισμα» ρόλων μεταξύ κράτους και ιδιωτικού τομέα.

Εκσυγχρονισμός της Εκκλησίας (επαναπροσδιορισμός του πραγματικού σκοπού και ρόλου της).

Νέες ευέλικτες (και παραγωγικές) μορφές εργασίας.

Ανάπτυξη της «διαδικτυακής» συνείδησης.

Θετικές επιδράσεις στους κρίσιμους τομείς της Υγείας, της Παιδείας, της Δημόσιας Διοίκησης.

Επαναπροσδιορισμός, εμπλουτισμός και υγιέστερη ανάπτυξη σε κρίσιμους εθνικούς τομείς της Οικονομίας (π.χ. Τουρισμός, Μεταφορές / Logistics, Ενέργεια, Μεταποίηση).

Ανάπτυξη του Ηλεκτρονικού Εμπορίου (e-Commerce).

Βελτίωση της περιβαλλοντικής συνείδησης. 

Διαμόρφωση νέων, πιο παραγωγικών κοινωνικών συμπεριφορών, όπως η ατομική υγιεινή και ο σεβασμός στους κανόνες υγιούς συμβίωσης. 

THREATS (Απειλές):

Μετά την «υπέρβαση» της κρίσης, επιστροφή (και ως «απελευθερωτικό» φαινόμενο) σε όλες τις κακές συνήθειες του παρελθόντος.

Επιστροφή στον πολιτικό διχασμό και στην άσκοπη συγκρουσιακή ρητορική.

Οικονομική κρίση και ύφεση σε απροσδιόριστο βάθος.

Η κακή πορεία της οικονομίας, να δημιουργήσει έντονο κλίμα δυσαρέσκειας και να «κατεδαφίσει» όσα «κερδήθηκαν» στην κρίση.

Ενίσχυση των πολιτικών «άκρων» και της ακραίας ρητορικής.

Κατάρρευση συστήματος υγείας.

Απειλή επιβίωσης τραπεζικού συστήματος και νέα γενιά κόκκινων δανείων.

Η κακή χρήση της τηλε-εργασίας και των ευέλικτων μορφών απασχόλησης, να δημιουργήσει απορρύθμιση της αγοράς εργασίας.

Νέα φτωχοποίηση.

Κατάρρευση ασφαλιστικού συστήματος.

Δημοσιονομική απορρύθμιση και νέα υπέρογκα ελλείμματα.

Νέα έκρηξη μεταναστευτικού / προσφυγικού. 

Και μέσα σε συνθήκες γεωπολιτικής αστάθειας και ευρωπαϊκής κρίσης, να εμφανισθεί ακόμα πιο επιθετικά η γειτονική απειλή. 

Φυσικά, είναι πολύ νωρίς για προβλέψεις. Σίγουρα θα προσπαθήσουμε να  ισορροπούμε για πολύ καιρό ακόμα, πάνω στο τεντωμένο σκοινί της πανδημίας! Πιστεύουμε όμως ότι, όπως έχει συμβεί και άλλες φορές στη μεταπολεμική μας ιστορία, αν κερδίσουμε έγκαιρα και με επιτυχία την υγειονομική μάχη, θα μπορέσουμε να βρούμε το δρόμο για ένα εντυπωσιακό «come back».

Παρά τις τεράστιες πληγές που θα αφήσει το 2020, από το 2021 και μετά αξιοποιώντας και το διεθνές μας κύρος, που θα έχει ενισχυθεί, μπορούμε να κερδίσουμε το χαμένο έδαφος, ιδιαίτερα στους καίριους τομείς που πλήττονται σήμερα (τουρισμός, ναυτιλία, εξαγωγές). Καθώς θα έχουμε οικοδομήσει την εικόνα μιας «ασφαλούς» υγειονομικά, και ελκυστικής οικονομικά χώρας, θα έχουμε την ευκαιρία να προσελκύσουμε μεγάλο μέρος του αναγκαστικά «αδρανούς» σήμερα ανθρώπινου (τουρίστες), υλικού και άυλου κεφαλαίου (μεταφορές, εμπόριο, εξαγωγές και επενδύσεις), που θα απελευθερωθεί μετά την κρίση!

QUESTIONS (Ερωτηματικά), σε Διεθνές Επίπεδο:

Σε πολιτικό πεδίο

• Η πολιτική παίρνει το πάνω χέρι από την Οικονομία;
  
• Ποιο θα είναι η έκβαση της αντιπαράθεσης μεταξύ φιλελεύθερων και σοσιαλιστικών προσεγγίσεων;
• Δημιουργείται ένας νέος τύπος «προστατευτικού» διεθνισμού;
• Επιστρέφει η λογική του έθνους-κράτους;
• Ενισχύονται οι εθνικιστικές τάσεις και ο απομονωτισμός;
• Ποιο θα είναι το μέλλον της αυταρχικής (και λαϊκίστικης) εξουσίας;
• Θα διατηρηθεί η Ευρωπαϊκή Ενότητα;
• Θα υποβαθμιστεί ο ηγετικός ρόλος της Γερμανίας;
• Η Δύση θα εξακολουθεί να εξαρτάται από την Κίνα;
• Πώς θα εξελιχθεί ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός, ιδιαίτερα μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας;
• Θα αυξηθούν οι «χώρες-αντάρτες»;
• Θα αυξηθεί ο αριθμός των «αποτυχημένων» κρατών (failed states);
• Θα απειληθούν τα ατομικά δικαιώματα, η ιδιωτικότητα και οι πολιτικές ελευθερίες;
• Θα αναπτυχθεί ένα διεθνές πλαίσιο κυβερνο-ασφάλειας;
• 
  

Σε Οικονομικό πεδίο

• Τέλος της παγκοσμιοποίησης στη σημερινή της μορφή;
• Διεύρυνση ανισοτήτων;
• Οριστική εγκατάσταση του παγκόσμιου οικονομικού κέντρου βάρους στην Ανατολή;
• Αλλάζει το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα;
• Κυριαρχεί η «πραγματική» έναντι της «χάρτινης» οικονομίας;
• Λιγότερα κέρδη–περισσότερη σταθερότητα από τους μεγάλους πολυεθνικούς κολοσσούς (θα ελέγχουν περισσότερο τις πηγές προέλευσης των προμηθευτών τους και θα κρατούν περισσότερες «εφεδρείες», με αποτέλεσμα μείωση προσφοράς, αύξηση τιμών και πληθωρισμό);
• Θα μειωθεί η παγκόσμια ζήτηση;
  
• Τί θα γίνει με το (υπέρογκο) δημόσιο και ιδιωτικό χρέος;
• Θα προσαρμοστεί η παραγωγική δυνατότητα της οικονομίας;
• Πόσο θα επηρεαστούν κράτη που εξαρτώνται από το πετρέλαιο (π.χ. Ρωσία, Σαουδική Αραβία, Ιράν, Βενεζουέλα);
• Ποιο θα είναι το νέο ενεργειακό τοπίο;
• Ποιος θα είναι ο νέος ρόλος της Δ? Βιομηχανικής Επανάστασης;

Σε Κοινωνικό επίπεδο

• Πόσο πλήττεται η ψυχική υγεία;
  
• Γίνονται τα Συστήματα Υγείας περισσότερο προσβάσιμα;
• Αυξάνεται ο ρυθμός εμφάνισης νέων επιδημιών και πανδημιών;
• Αντιμετωπίζεται πιο δραστικά η κλιματική αλλαγή;
• Αντιμετωπίζονται ηθικά διλήμματα σε θεσμικό επίπεδο (όπως π.χ. η ευθανασία);
• Δημιουργείται ένα νέο μεταναστευτικό κύμα;
• Ο κόσμος γίνεται λιγότερο ανοιχτός και ανελεύθερος ή το αντίθετο;
• Αναζωογονείται η διεθνής αλληλεγγύη;
• Αναγνωρίζονται η υποβαθμίζονται οι ανθρωπιστικές αξίες;

Κυρίαρχοι παράγοντες επιτυχίας στον τομέα αντιμετώπισης της πανδημίας  φαίνεται να είναι: η Διαφάνεια, η Αποφασιστικότητα και η Αλληλεγγύη. Αντίθετα, τα μελανά σημεία αφορούν τις διαφορετικές πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας, την έλλειψη συνεννόησης μεταξύ των κρατών, την καθυστερημένη αντίδραση στην οικονομία, την ανυπαρξία ενός «παγκόσμιου» ασφαλιστικού συστήματος για τις πανδημίες και ενός παγκόσμιου μηχανισμού για την έρευνα και ανάπτυξη θεραπευτικών μεθόδων και εργαλείων. 

Σε διεθνές επίπεδο, το τελικό διακύβευμα αφορά: Πρώτον, το αν θα επικρατήσει η δημοκρατία ή η αυταρχική διακυβέρνηση, με το επιχείρημα ότι προσέφερε σαφή οφέλη στην καταπολέμηση της πανδημίας;

Δεύτερον αν θα εδραιωθούν τόσον η διεθνής συνεργασία (ιδιαίτερα στην υγειονομική περίθαλψη), όσο και η δραστική προστασία του περιβάλλοντος (η έλλειψη της οποίας άμεσα ή έμμεσα ευθύνεται για επιδημίες και πανδημίες).

Απ ότι φαίνεται, οι «νικητές» θα γράψουν τη νέα ιστορία μετά την παγκόσμια κρίση του κορωνοϊού. Και πιθανότατα τα έθνη που θα διεκδικήσουν την επιτυχία όσον αφορά τη Δημόσια Υγεία, θα διεκδικήσουν δάφνες και σέ άλλα πεδία  έναντι εκείνων που βιώνουν την αποτυχία!

Όσον αφορά τώρα τη χώρα μας , πιστεύουμε ότι η κρίση αυτή θα διαμορφώσει μία περισσότερο υγιή σχέση ανάμεσα στο κράτος και την ιδιωτική οικονομία, όχι μόνο γιατί το ένα χρειάζεται το άλλο, αλλά γιατί για να επιταχυνθεί εις το μέγιστον η ανάκαμψη, είναι απαραίτητος τόσο ο υποστηρικτικός ρόλος του κράτους σε κοινωνία και οικονομία, όσο και ο ευέλικτος, δημιουργικός και δυναμικός ρόλος του ιδιωτικού τομέα!

Δεν ξέρω αν φαινόμαστε αμετανόητα αισιόδοξοι, υποστηρίζοντας ότι τελικά το ισοζύγιο θα γείρει προς την κατεύθυνση της επαναδημιουργίας μιας «καλής» κοινωνίας. Οι πρώτες όμως ενδείξεις για τη στάση της ελληνικής κοινωνίας μας επιτρέπουν να κλείσουμε με τα αισιόδοξα λόγια της Καθηγήτριας της Ιστορίας, Μαρίας Ευθυμίου: «Μέσα από την πρόκληση του κορωνοϊού, η ελληνική κοινωνία βρήκε το πρόσωπο που διακόσια χρόνια τώρα επεδίωξε να διαμορφώσει και πήρε την απόφαση να ενηλικιωθεί με αίσθημα συλλογικής, αλλά και ατομικής ευθύνης».