Ο νόμος 4009/11 αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη απόπειρα εδώ και δεκαετίες για την αναβάθμιση και τη μεταρρύθμιση, δηλαδή την προς όφελος της κοινωνίας ριζική βελτίωση, του δημόσιου πανεπιστημίου. Ο νόμος ψηφίστηκε με την συντριπτική πλειοψηφία των 4/5 από τη Βουλή ακριβώς πριν από έντεκα μήνες. Πρόκειται για ένα οικοδόμημα με ολοκληρωμένη και συνεκτική φιλοσοφία, που δημιούργησε την προσδοκία, ότι επιτέλους το ελληνικό πανεπιστήμιο θα απαλλαγεί από τον κομματικό εναγκαλισμό και τις φατρίες κάθε είδους, εναρμονιζόμενο με τα όσα ισχύουν σε όλα σχεδόν τα πανεπιστήμια της Ευρώπης των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας, αλλά και σε πολλά ακόμη μέρη του κόσμου. Ο νόμος συνάντησε τη λυσσαλέα αντίδραση κομμάτων (κυρίως ΣΥΡΙΖΑ, ΚΚΕ), συνδικαλιστών (και της ΔΗΜΑΡ), ακραίων φοιτητικών ομάδων (ΕΑΑΚ) και βεβαίως των πρυτάνεων, ως των κατ’ εξοχήν εκφραστών του κομματικοποιημένου και φατριαστικού τμήματος του πανεπιστημίου. Με λίγα λόγια, ότι συνιστά το βαθύ πανεπιστήμιο. Από την ψήφισή του μέχρι σήμερα οι ομάδες κρούσης (ΣΥΡΙΖΑ, ΚΚΕ, ΕΑΑΚ) με την βίαιη παρεμπόδιση και οι πρυτάνεις με σωρεία πράξεων ή παραλείψεων, απέτρεψαν την εφαρμογή το νόμου. Πάνω σε αυτή την κατάσταση, που οι δυνάμεις αυτές δημιούργησαν, αναπτύχθηκε η καινοφανής θεωρία περί «ανεφάρμοστου» και «μη λειτουργικού» νόμου.
Καθώς το λόμπυ του βαθέως πανεπιστημίου είναι εξαιρετικά ισχυρό, με σημαντικές κομματικές προσβάσεις, οι πολιτικές δυνάμεις που απαρτίζουν τη σημερινή κυβέρνηση προτίμησαν την άτακτη υποχώρηση, από την υπεράσπιση ενός νόμου που οι ίδιες πριν από ένα χρόνο ψήφισαν. Συνεπέστερη όλων φυσικά η ΔΗΜΑΡ. Το μόνο κόμμα από τα τρία, που καταψήφισε στη Βουλή το νόμο 4009/11. Όμως και στη ΝΔ και στο ΠΑΣΟΚ η εσωκομματική γεωγραφία είναι πολύ διαφορετική από ότι πριν ένα χρόνο. Είναι γνωστό στους παροικούντες την Ιερουσαλήμ, ότι ο και πανεπιστημιακός κ. Βενιζέλος με ιδιαίτερους δεσμούς με το πανεπιστημιακό κατεστημένο, ποτέ δεν είδε με καλό μάτι τη μεταρρύθμιση. Ένας άλλος πανεπιστημιακός, αυτός της ΝΔ, ο υπουργός Παιδείας κ. Αρβανιτόπουλος ανέλαβε την κατεδάφιση της μεταρρύθμισης με τις τροπολογίες που φέρεται να προωθεί.
Ο νόμος 4009/11 στηρίζεται σε συγκεκριμένους πυλώνες. Ο πιο εμβληματικός είναι η εκλογή από τους καθηγητές κάθε ΑΕΙ ή ΤΕΙ των εσωτερικών μελών του Συμβουλίου, που έχουν την πλειοψηφία, και η επιλογή των εξωτερικών μελών από τα εσωτερικά. Το Συμβούλιο με σχετικά διευρυμένες αρμοδιότητες εξασφαλίζει τη σύνδεση, αλλά και τον έλεγχο της κοινωνίας στο πανεπιστήμιο. Με τις τροπολογίες φαίνεται ότι το Συμβούλιο αποδυναμώνεται σημαντικά. Τα εξωτερικά μέλη του Συμβουλίου θα πρέπει να έχουν τουλάχιστον πτυχίο ΑΕΙ και άλλα ακαδημαϊκά προσόντα! Πρακτικά μόνο συνταξιούχοι καθηγητές μπορούν, πλέον, να είναι εξωτερικά μέλη. Οι εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών, αλλά και ένας Έλληνας Bill Gates, ουσιαστικά αποκλείονται. Ο πρύτανης διορίζεται πλέον από τον υπουργό και όχι από τον (εξωτερικό) πρόεδρο του Συμβουλίου. Τα εξωτερικά μέλη του Συμβουλίου θα επιλέγονται από τα εσωτερικά με απλή πλειοψηφία των παρόντων! Έτσι ευνοείται η επιβολή των ομάδων και φατριών που επικρατούν στο ίδρυμα. Αντίθετα ο 4009/11 ενθαρρύνει τη σύνθεση των απόψεων και τη συναίνεση, καθώς προβλέπει αυξημένη πλειοψηφία.
Ένας δεύτερος πυλώνας του νόμου είναι η κατάργηση των Τομέων, η αλλαγή της φυσιογνωμίας των Τμημάτων και η αναγόρευση της Σχολής σε βασική ακαδημαϊκή μονάδα. Στόχος της μεταρρύθμισης είναι η αποδυνάμωση των παγιωμένων γραφειοκρατικών δομών. Ενθαρρύνεται η οργάνωση διεπιστημονικών προγραμμάτων σπουδών εντός της σχολής, η κινητικότητα και η δυνατότητα των νεοεισερχομένων φοιτητών να επιλέγουν τμήμα από το δεύτερο έτος. Με την πλήρη επαναφορά τμημάτων και τομέων με τις Γενικές τους Συνελεύσεις, τους Προέδρους και τους Διευθυντές τους και με τις αρμοδιότητές τους που αφαιρούνται από τον κοσμήτορα και την κοσμητεία επιχειρείται ολική αποκατάσταση του πανεπιστημίου της ακινησίας. Παράλληλα, τα εργαστήρια, οι κλινικές και τα μουσεία επιστρέφουν στην ευθύνη των τμημάτων αντί για τις σχολές, διαιωνίζοντας καθηγητικά φέουδα και σπατάλη πόρων. Η συγκρότηση των επιτροπών επιλογής και εξέλιξης καθηγητών επανέρχεται στις Γ.Σ. των Τμημάτων γεγονός, που ευνοεί το νεποτισμό, τη συναλλαγή, την αναξιοκρατία. Κορυφαία οπισθοδρόμηση η επαναφορά εκπροσώπων φοιτητικών παρατάξεων στις ΓΣ των Τμημάτων (και Τομέων), λιγότερων μεν από ό,τι ίσχυε πριν τον 4009, αλλά διορισμένων και πάλι από τις παρατάξεις και τα ΔΣ των φοιτητικών συλλόγων. Προωθείται έτσι η επιβίωση των κομματικών παρατάξεων, καθώς η ύπαρξή τους είναι πλέον απαραίτητη από τον ίδιο το νόμο!
Αλλάζει ριζικά η διαδικασία ανάδειξης των πρυτάνεων καθώς οι υποψήφιοι πρυτάνεις προεπιλέγονται μεν και πάλι από το Συμβούλιο και εκλέγονται μετά από όλους τους καθηγητές, αλλά καταργείται η διεθνής προκήρυξη. Έτσι, διεθνώς καταξιωμένοι Έλληνες επιστήμονες της διασποράς δεν μπορούν να είναι υποψήφιοι. Καταργείται ακόμη η διαδικασία της τριμελούς επιτροπής αξιολόγησης ακαδημαϊκών και διοικητικών προσόντων των υποψηφίων που προβλεπόταν να συστήνει το Συμβούλιο, για να βοηθηθεί στη διαδικασία προεπιλογής των υποψηφίων. Την εκτίμηση επομένως των προσόντων των υποψηφίων για πρυτάνεις θα την κάνει πλέον το Συμβούλιο κατευθείαν, ακόμα και τα εξωτερικά μέλη, χωρίς κάποια γραπτή και τεκμηριωμένη εισήγηση.
Με βάση τον 4009/11 ο Κοσμήτορας αποτελεί σημαντικό κρίκο της διοίκησης. Ορίζει εκλεκτορικά επιλογής και προαγωγής καθηγητών, ορίζει επιτροπές ατομικής αξιολόγησης των μονίμων καθηγητών ανά 5ετία, κατανέμει τους πόρους της σχολής (εργαστήρια, αναλώσιμα, γραφεία, προσωπικό κλπ) ατομικά στους καθηγητές της σχολής, ορίζει επιτροπές κατάρτισης και αναθεώρησης προγραμμάτων σπουδών, αναθέτει μαθήματα σε καθηγητές, ελέγχει την τήρηση των κανονισμών, την τήρηση διδακτικών καθηκόντων από τους καθηγητές στις σχολές, αν δηλ. πηγαίνουν στο μάθημά τους οι ίδιοι ή διδάσκουν δι’ «αντιπροσώπων» ή πόσο χρόνο μένουν στον ίδρυμα οι ιπτάμενοι. Για να επιτελέσει τον τόσο σημαντικό ακαδημαϊκό του ρόλο ο Κοσμήτορας επιλέγεται από το Συμβούλιο και είναι ανακλητός από αυτό. Αυτό τώρα ανατρέπεται. Ο Κοσμήτορας θα εκλέγεται από τους καθηγητές της Σχολής με βάση μια προεπιλογή τριών υποψηφίων από το Συμβούλιο. Καταργείται η επιτροπή αξιολόγησης των ακαδημαϊκών και διοικητικών προσόντων των υποψηφίων. Με τη δυνατότητα και δεύτερης θητείας και με αφαίρεση των βασικών τους αρμοδιοτήτων που περνάνε και πάλι στις ΓΣ Τομέων και Τμημάτων οι κοσμήτορες με κίνητρο επανεκλογής από αυτούς που διοικούν δεν θα πειράξουν κανέναν και για τίποτα.
Αν και κουραστική για τον μη πανεπιστημιακό αναγνώστη, η παραπάνω περιγραφή επιλέχθηκε για να δείξει με συγκεκριμένα παραδείγματα, ότι οι φημολογούμενες προτάσεις του υπουργού συνιστούν κλασσική περίπτωση αντιμεταρρύθμισης. Τα ιστορικά προηγούμενα δείχνουν ότι χώρες σε βαθιά κρίση κατόρθωσαν να την ξεπεράσουν, όταν μεταξύ άλλων έκαναν βαθιές τομές στο εκπαιδευτικό τους σύστημα (Δανία, Φινλανδία, Τουρκία). Τηρουμένων των αναλογιών, τίθεται το ερώτημα, αν μια χώρα μπορεί να βγει από την βαθιά κρίση, όταν στο εκπαιδευτικό της σύστημα επιβραβεύονται οι θιασώτες της θεωρίας ότι «νόμος είναι το δίκιο της συντεχνίας».
*Ο Ορέστης Καλογήρου είναι καθηγητής ΑΠΘ