Η άνοδος της ακροδεξιάς, εδώ ή αλλού, είναι ένα από τα δημοφιλέστερα θέματα για σχολιαστές και αναλυτές. Οι αιτίες που προτάσσονται, γνωστές: Η κρίση φέρνει υπερσυντηρητικοποίηση, η φτώχεια οδηγεί σε διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής, η αβεβαιότητα για το μέλλον προκαλεί διχασμούς και ευνοεί την κατασκευή εσωτερικού εχθρού. Στην εποχή μας, ιδανικό εξιλαστήριο θύμα είναι ο μετανάστης.
Ο εκλογικός θρίαμβος της Μαρί Λεπέν, ήταν μια δυσάρεστη έκπληξη. Παρά την υποχώρηση του Νικολά Σαρκοζί, η δεξιά ατζέντα (νόμος και τάξη) παραμένει κυρίαρχη στη χώρα του Διαφωτισμού και του Ουμανισμού. Οι ελληνικές καρικατούρες που επενδύουν στα φοβικά σύνδρομα και στον εκφασισμό μέρους της ελληνικής κοινωνίας, έχουν λόγους να χαμογελούν. Γιατί μπορούν να επιχειρήσουν την ιδεολογικοποίηση της πολιτισμικής καθυστέρησης.
.
Ο Ερικ Χομπσμπάουμ έχει δώσει μια ενδιαφέρουσα (μη) απάντηση στο ερώτημα «γιατί ανεβαίνει η ακροδεξιά»: Σημασία έχει η κρίση της Αριστεράς και η ανικανότητά της να συγκρουστεί αποτελεσματικά με τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση των εκρηκτικών οικονομικών ανισοτήτων και της κοινωνικής αδικίας.
Η κρίση της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, είναι βαθιά: Όχι μόνο έχει από τη δεκαετία του ’80 αποδεχθεί ότι δεν μπορεί να αλλάξει ριζικά το κυρίαρχο μοντέλο, αλλά δεν φαίνεται να διαθέτει τα πολιτικά και ιδεολογικά αποθέματα για να μαζέψει τα συντρίμμια που άφησε το πέρασμα από τον Τρίτο Δρόμο του τέλους της δεκαετίας του ’90 και να τον ξεπεράσει, προωθώντας ένα συνεκτικό πρόγραμμα για την πολυπολιτισμική κοινωνία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Και παραπαίει μεταξύ του «νεοφιλελευθερισμού με ανθρώπινο πρόσωπο» και της συντεχνιακής προστασίας των τελευταίων της ερεισμάτων στις λαϊκές τάξεις.
.
Παράλληλα, εξελίσσεται η κρίση μιας ριζοσπαστικής αριστεράς, που (με εξαίρεση τη Λατινική Αμερική) δεν έχει καταφέρει να διοχετεύσει την ενέργεια και τα αιτήματα των Κινημάτων της γενιάς του Σιάτλ και της Γένοβας, ή των πιο πρόσφατων Κινημάτων Αγανακτισμένων, σε μια αξιόπιστη προοδευτική πολιτική πρόταση. Και παραπαίει μεταξύ αριστερισμού και λαϊκισμού. Όσο λοιπόν η Αριστερά δεν διεκδικεί με αξιώσεις την «ασφάλεια» ως εθνικό και διεθνές κοινωνικό πρόταγμα (εργασία, κοινωνική πρόνοια, αλληλεγγύη, αποτελεσματική μεταναστευτική πολιτική, ανάπτυξη Τρίτου Κόσμου), θα την καπηλεύεται η Δεξιά ως ζήτημα δημόσιας τάξης.
.
Ασφαλώς, όμως, τα κοινωνικο-οικονομικά αίτια δεν αρκούν για να εξηγήσει κανείς το φαινόμενο. Γιατί σε μια χώρα όπως η Φιλλανδία, με το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα στον κόσμο και μηδενική διαφθορά, ευδοκιμούν οι «Αληθινοί Φιλλανδοί»; Αρκεί η ισλαμοφοβία ως απάντηση για την ανάπτυξη αντιδημοκρατικών αντιλήψεων στην προηγμένη Σκανδιναβία, που δεν αντιμετωπίζει σοβαρά οικονομικά προβλήματα; Γιατί η πατρίδα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων δυσκολεύεται να χωνέψει την έγχρωμη και πολυπολιτισμική της διάσταση; Πώς γίνεται στην Ελλάδα να καταγγέλλεται «γερμανική κατοχή» και την ίδια ώρα να αποενοχοποιούνται οι νεοναζί και να αντιμετωπίζονται από το σύστημα απλώς ως ένα ακραίο κόμμα και όχι ως εγκληματική οργάνωση; Το υπαρκτό πρόβλημα στο κέντρο της Αθήνας και το έλλειμμα πολιτικής στην αντιμετώπισή του, εξηγεί την άνοδο της ελληνικής ακροδεξιάς, αλλά ως ένα βαθμό. Γιατί στο Ελσίνκι, δεν επικρατούν συνθήκες Ομόνοιας.
Μία ερμηνεία ίσως βρίσκεται πέρα από την οικονομία. Έχει να κάνει με το καλό και το κακό στην ανθρώπινη φύση. Η ακροδεξιά εκφράζει το σκοτάδι της ανθρώπινης ψυχής. Τη διάθεση επιβολής στον πιο αδύναμο, το διαχωρισμό με βάση ανορθολογικά (φυλετικά, θρησκευτικά ή άλλα) κριτήρια, το μίσος εναντίον της διαφορετικότητας, την ακατέργαστη οργή εναντίον ενός σκιάχτρου, τα πρωτόγονα ένστικτα καταπίεσης και εξόντωσης του αντιπάλου, όπως κάθε φορά προσδιορίζεται. Η κοινωνική ακροδεξιά είναι πάντα μεγαλύτερη από την πολιτική εκπροσώπησή της. Κρύβεται στο έρεβος και στήνει ενέδρα για να εμφανιστεί στο φως, επιθετικά και εκδικητικά, όταν ο άνεμος είναι ούριος, όταν μπορεί να καλυφθεί με το μανδύα της κοινωνικής έκρηξης, του αντιμεταναστευτικού μένους, ή, στην περίπτωσή μας, του αντιμνημονιακού αγώνα. Ο εκφασισμός δεν παράγεται σε λίγους μήνες, επωάζεται για καιρό, έρχεται από τα έγκατα της κοινωνίας και έχει χρώμα κατάμαυρο. Οι τύποι με τα ξυρισμένα κεφάλια που κυνηγούν με στιλέτα αλλοδαπούς, φτάνουν να διεκδικούν, αν είναι δυνατόν, την είσοδό τους στο ελληνικό κοινοβούλιο, ακριβώς γιατί πίσω τους υπάρχουν πολλοί που ανέχονται, ακόμη και όταν δεν ταυτίζονται. Μια σκέψη απλοϊκή, άγνοια και έλλειψη ενδιαφέροντος για τη γνώση, ηθικολογία αντί για ηθική, κινδυνολογία και θεωρίες συνομωσίας, ανορθολογισμός, λαϊκισμός, επίδειξη τσαμπουκά, πατριδοκαπηλεία και ένα πέπλο προπαγάνδας που σκεπάζει τα πιο ταπεινά κίνητρα, τις πιο χαμερπείς καταβολές. Και στην ανάλυση του φαινομένου της ακροδεξιάς, ο Φρόιντ ίσως έχει περισσότερα να πει ακόμη και από τον Μαρξ.
.
Η Αγγελική Σπανού είναι δημοσιογράφος