Σαν σήμερα, το 2011, πέθανε ο Νίκος Θέμελης, μια ιδιαιτερη και πολύ σημαντική προσωπικότητα όχι μόνο στον χώρο των γραμμάτων, όπως επιμένουν ορισμένοι μονοδιάστατα, αν όχι βλακωδέστατα, τα τελευταια χρόνια να τον παρουσιάζουν, αλλά και της πολιτικής ανάλυσης, θα μου επιτρέψετε.
Μάλιστα, θα διακινδύνευα να πω ότι για όσους είχαμε την ευκαιρία, αν όχι την ευτυχία, να τον γνωρίσουμε, ο Θέμελης επέβαλε -τρόπο τινα- ένα ήθος πολιτικής, που ερχόταν σε ευθεία αντίθεση με αυτό που κυριάρχησε στα χρόνια της Μεταπολίτευσης: νηφάλιος, ευρωπαϊστής, ορθολογιστής. Το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή, των θορυβόδων φαφλατάδων βλαχομπαροκ πολιτικών που με μια ζεμπεκιά και λιγο αμανέ γίνονταν αρχικά κομήτες ενθουσιώδους παραληρήματος και στη συνέχεια βέβαια «υπέροχων καταστροφών», το τίμημα των οποίων πληρώνουμε πολύ ακριβά σήμερα. Τσουχτερό το μάρμαρο, φίλτατοι, αλλά συνήθως έτσι πάει: υπεροχες ψευδαισθήσεις, σκληρές απογοητεύσεις, ανώμαλες προσγειώσεις.
Τα βιβλία του, λογοτεχνικές ερμηνείες των οικονομικοκοινωνικών συνθηκών ανάπτυξης της Ελλάδας, έχοντας ως βάση μελέτης την πλούσια αστική παράδοση του ελληνισμού της Μικράς Ασίας, των Παρευξείνιων χωρών, της Ρουμανίας κι άλλων χωρών, «έκρυβαν» στις σελίδες τους μηνύματα για πολλαπλούς αποδέκτες, ενώ επικεντρώνονταν σε ιστορίες απλών ανθρώπων, παγιδευμένων πάντα, όμως, στη δίνη της Ιστορίας.
Έχοντας διαβάσει όλα τα βιβλία του πλην του τελευταίου, θεωρώ ότι είναι ο μετρ του πολιτικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα -μέχρι στιγμής εστω, για να μην γίνομαι αφοριστική ή απόλυτη- κι αν κάτι πάντα μου κέντριζε το ενδιαφέρον και έπιανα με μανία, αν όχι λύσσα κακια, που ?λεγε η μάνα μου, να τον διαβάσω ήταν οι ήρωες του που αναζητούν απαντήσεις, συγκρούονται για τις ιδέες τους, ψάχνουν το παρελθόν για να καταλάβουν το σήμερα, για να σχεδιάσουν το μέλλον. Κοινώς, οι ιστορίες του Θέμελη ποτέ δεν απεύφευγαν το ιδεολογικό πρόσημο. Δεν ήταν χαλιά του πολιτικού αχταρμά, ούτε φορείς απλώς των συναισθηματισμών του χ, ψ βιώματος ενός συγκλονιστικού πολιτικού γεγονότος, όπως η Μικρασιατική Καταστροφή για παράδειγμα.
Δεν μιλάνε για τον πόνο, την οδύνη, την αμβισβήτηση, την απώλεια, αλλά για την αυτογνωσία και πώς αυτή διαμορφώνεται από τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Αυτό είναι το μοναδικό της συγγραφικής διεισδυτικότητας του Θέμελη. Δεν αρκείται στη συσώρευση διαπιστώσεων και ψυχολογικών διακυμάνσεων, αλλά εκτείνεται κυρίως στην πορεία, τις αναζητήσεις και τον βαθύ μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας τον τελευταίο αιώνα.
Για όσους, λοιπόν, δεν διαβάζουμε βιβλία για να ανακαλύψουμε συγγραφείς που συμπάσχουν με τα βάσανά μας, αλλά που μας παρακινούν να ανακαλύψουμε τα βαθύτερα αίτια των ατομικών συμπεριφορών και των κοινωνικών νοοτροπιών, τόσο τα Η αναζήτηση [Κέδρος (1998)], Η ανατροπή [Κέδρος (2000)], Η αναλαμπή [Κέδρος (2003)], Για μια συντροφιά ανάμεσά μας [Κέδρος (2005)], όσο και τα Μια ζωή δυο ζωές [Κέδρος (2007)], Οι αλήθειες των άλλων [Κέδρος (2008)], Η συμφωνία των ονείρων [Μεταίχμιο (2010)], Η αναχώρηση [Μεταίχμιο (2014)], αποτελούν διαμάντια… ευτυχώς ακατέργαστα. Δεν περιέχουν ωραιοποιήσεις, ανατάσεις και στρογγυλοποιήσεις. Δεν ειναι εύκολα ή εύπεπτα αναγνώσματα. Διαθέτουν γωνίες, απόψεις, κρίσεις, αποτιμήσεις, αλήθειες που έχουν να κάνουν με την έλλειψη παιδείας στην Ελλάδα και πώς αυτή ευθύνεται σχεδόν πάντα για την παντελή έλλειψη δομών, κανόνων, αρχών.
Οπως έλεγε και ο ίδιος ο Θέμελης «Πίσω από μια κακή άρχουσα κουλτούρα που υπονομεύει την ύπαρξη δημιουργικών δυνάμεων, υγιών δομών, λειτουργίες θεσμών, συμπεριφορές ηγεσιών, κρύβεται μια χωλή και καταστρεπτική παιδεία».
Είχε άδικο; Προφανώς, δυστυχώς όχι. Σκεφτείτε το… και αν είναι δυνατόν διαβάστε τον. Δεν θα χάσετε. Αντιθέτως θα αποκομμίσετε πολλα, θα ανακαλύψετε ακόμα περισσότερα.
Οι υπόλοιποι, θα νοσταλγούμε το πολιτικό ήθος που τον διέκρινε και θα ανατρέχουμε που και που στις τοποθετήσεις και τα βιβλία του για λιγα ψίχουλα λογικής και οξυδερκούς πολιτικής ανάλυσης. Έχουν βομβαρδίσει τόσο άλλωστε την νοημοσύνη μας τελευταία με ρουκέτες πολιτικής ανοησίας, λαϊκίστικης ρητορείας, σουρεαλιστικού ανορθολογισμού που τόσο οι διηγήσεις του, όσο και η πολιτική του παρακαταθήκη, δεν είναι απλώς χρήσιμες, αλλά μάλλον απαραίτητες, θα μου επιτρέψετε, για την «επιβίωση» οποιουδήποτε πιστεύει στον επιμερισμό ευθυνών, στον πραγματικό ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας, στην δημοκρατία χωρίς εκπτώσεις ή α λα κάρτ, στον Διαφωτισμό, στις προσεγγίσεις και τους απαραίτητους συμβιβασμούς, παρά στην επανάσταση για την επανάσταση ή την απλή επιβεβαίωση του ιδεολογήματος-φούσκα και την κοινωνία στα τάρταρα.