Ορισμένες παρατηρήσεις για το 21, περά από τις λεπτομέρειες, τους εορτασμούς και τις έχθρες ημών και υμών. Καταθέτω.
Η ιδιότυπη σύμφυρση λογικής και απερισκεψίας, αυτή είναι η Επανάσταση τού 1821. Πρόκειται για διεθνές γεγονός, ουδόλως και καθόλου της Ελλάδας. Ανήκει στην Παγκόσμια Ιστορία. Γιατί:
Α. Μία από τις υψηλότερες μοναδικότητες της Ελληνικής Παλιγγενεσίας είναι πως ήλθε ως αποτέλεσμα του σημαντικότερου, αν όχι και του μοναδικού, περιφερειακού ευρωπαϊκού διαφωτισμού, και μάλιστα εκείνου που μόνος ανέπτυξε σαφείς και μόνιμες ρίζες δίχως να αναφέρεται σε μια αυτόνομη ή ανεξάρτητη, αδούλωτη συλλογική πολιτισμική οντότητα. Έτσι δίπλα στους μείζονες Διαφωτισμούς, το γαλλικό, τον αγγλικό, το γερμανικό και ίσως και τον ιταλικό προβάλλει ο περιφερειακός αλλά αναγνωρίσιμος ελληνικός διαφωτισμός, όταν έθνη με πολιτική ανεξαρτησία και πολιτισμική παράδοση όπως οι Ρώσοι και οι Ισπανοί δεν κατόρθωσαν να καλλιεργήσουν ένα δικό τους εθνικό διαφωτισμό, αλλά συνδέθηκαν απευθείας με τους μείζονες ευρωπαϊκούς διαφωτισμούς και τα πολιτικά τους αιτήματα. Είναι η ελληνική η καθευατήν «επιγένεια» επανάσταση, αφού συγκροτείται με την ταχεία μετάβαση από την εφεύρευση του γένους στην απαίτηση του έθνους (για αυτό και δεν έχει καμιά σχέση ούτε με τα Ορλωφικά ή τους ηρωισμούς του Κατσώνη μήτε με το παθογενές ανασκίρτημα των Σέρβων και τις μαγιάρικες αυτοκαταστροφικές επιδείξεις).
Β. Απαρτίωσε η Ελληνική Επανάσταση τον πολιτικό Διαφωτισμό και στάθηκε δίπλα στις άλλες δύο μεγάλες Επαναστάσεις που θεμελίωσαν τη σύγχρονη δημοκρατία: την Αμερικανική και τη Γαλλική. Πρόκειται για την Επανάσταση που αναζωπύρωσε και ξανάστησε στα πόδια τους τις ιδέες της ελευθερίας και της ισότητας στην Ευρώπη της απολυταρχίας. Οδήγησε στη διάσπαση της Ιεράς Συμμαχίας. Δημιούργησε, ασύγχρονα, το πρώτο σύγχρονο κράτος που ανάγεται στην επανάσταση του λαού του. Στη διαμόρφωση επικράτειας από το μηδέν. Αποτελεί τον προάγγελο του οριστικού τέλους των απολυταρχικών αυτοκρατοριών στην Ευρώπη. Το δικό της παράδειγμα ακολουθούν αμέσως τόσοι και τόσοι λαοί, ακόμη και οι προδιδάξαντες Γάλλοι που πετυχαίνουν Σύνταγμα την ίδια χρονιά με την ανακήρυξη της ελληνικής ανεξαρτησίας (1830).
Η ελληνική επανάσταση αναγκάζει τους μεγάλους της εποχής να πριμοδοτήσουν την ύπαρξη του πρώτου βασιλείου στο οποίο έστω και χωρίς σύνταγμα οι υπήκοοι είναι ίσοι (δηλ. σχεδόν πολίτες, αφού έτσι τους υποσχέθηκαν, δεν μπορούν να το πάρουν πίσω), χωρίς αριστοκρατία (τη εξαιρέσει δημογερόντων, προυχόντων αλλά και των «αγωνιστών») και μάλιστα ένα κράτος που αναλαμβάνουν να το στηρίξουν φωτισμένοι σύμβουλοι ενός ανήλικου βασιλιά οι οποίοι αστικά και διοικητικά επιχειρούν να εφαρμόσουν τις ιδέες, της αντίπαλής τους, Γαλλικής Επανάστασης (Μάουρερ). Το ίδιο και σε ό,τι αφορά στην παγκόσμια πρωτοπορία, ακόμη και εν συγκρίσει με τα γαλλικά πρότυπα: δωρεάν, ανοικτή σε όλα τα φύλα δημοτική εκπαίδευση, κτήμα της φωτισμένης μονοκρατορίας του Καποδίστρια. Μαζί απαγόρευση της δουλείας και μη αναγνώριση δουλικών δικαιωμάτων!
Γ. Πώς μπορεί κανείς να παραβλέψει ότι με την ελληνική εθνεγερσία αφετηριάζεται το λεγόμενο Ανατολικό Ζητήμα και εν γένει ο Οριενταλισμός; Με άλλα λόγια η Ευρώπη αποκτά πέραν του χριστιανισμού επιπλέον ειδοποιητικούς πυλώνες αναφοράς (καλώς ή κακώς). Επεισάγεται η παράξενη δόξα τού Ρομαντισμού δίπλα στον Κλασικισμό και υποχρεώνεται η δυτική αριστοκρατία, σε μια κίνηση αυτοαναίρεσης, εκτός από τη γνώση να αποδεχθεί οριστικά την κοσμικότητα. Εγκαινιάζεται το παράταιρο αλλά λειτουργικό μοτίβο, που διατρέχει το 19ο αιώνα, το μοτίβο της ελληνικής πρωτοπορίας ή, δοκιμότερα, προαναγγελίας των πολιτειακών εξελίξεων της Ευρώπης. Είδαμε: 1821 ελληνική επανάσταση, 1830 εθνικές και συνταγματικές επαναστάσεις σε όλη την Ευρώπη. Πλέον: 1843, ελληνική συνταγματική εξέγερση, 1848, το έτος των ευρωπαϊκών επαναστάσεων. 1862-3: εκδίωξη του Όθωνα, σύνταγμα τού 1864, πόλεμοι και αναταραχή του 1870 και εμπύρωση Risorgimento. Δεδηλωμένη 1875: σεισμικές μεταβολές τών κυβερνητικών συσχετισμών σε Ιταλία, Βρετανία πριν την χρηματοπιστωτική κρίση τής τελευταίας δεκαετίας τού αιώνα.
Δεν είναι υποχρεωτικό να διδαχθούμε ούτε να μεθύσουμε στο κρασί του 21. Μπορούμε όμως να συσχετίσουμε, να παραλληλίσουμε, να τεκμηριώσουμε, να εμπνεύσουμε ή να εμπνευστούμε. Μοιάζει ακριβώς με τον Ευαγγελισμό! Δε χωρούν όμως ευαγγέλια στην ιστορία αλλά φώτα στη συλλογική μας αυτοσυνείδηση. Και φώτα δεν μπορούν να ανάψουν αν δε σκύψουμε στην αλήθεια των αναλέητων σφαγών, των λεηλασιών, της επίμονης εθνοκάθαρσης, των εμφυλίων, του φονικού αντισημιτισμού, της διασπάθισης του δημόσιου χρήματος, του νεποτισμού, του τοπικισμού, των εθνοτικών αντιθέσεων, του παραμερισμού των Διαφωτιστών, του στήσιμου του «δικού μας κράτους», της στρατιωτικής ήττας και της σωτηρίας που ήλθε απροσδόκητα από τους «ξένους».
Εις εαυτόν. Γεννήθηκα το 22 γιατί ποτέ δεν έγινε αποδεκτή η ήττα ως σημασιολογικό οικοδόμημα της Ψωροκώσταινας, ήττα τού 21 σε όλα τα επίπεδα. Εύχαρις ήττα όμως, γόνιμη, ανεόρταστη. Ας είναι: η Ακαδημία μας των Αθηνών, μόλις προεχθές συνεβλήθη με προέδρους, αντιπροέδρους και λοιπούς σε κονσόρτσιουμ με τον εθνεγέρτη Κελεντερίδη κ.ά.: τι να τα κάνεις τα Φώτα; Εμείς οι ΑΑ φρεγάτες πουλάμε. Κι εσείς, εμείς, οι άλλοι περήφανοι αγοράζουμε. Τι είναι το μέλλον μας τών διακοσαετών πέραν από, οπλισμένη; Ετζίαν Ρεγκάτα;