115η Συνάντηση της Λέσχης Αστυνομικής Λογοτεχνίας

(06.4.2017)

Frederic Fajardie

(1947-2008)

Η θεωρία του 1%

(Εκδόσεις των συναδέλφων-2015)

La theorie du 1% (1981)

(Μετάφραση: Γιάννης Καυκιάς)

(Στις Σημειώσεις αναφέρεται η έκβαση της υπόθεσης)

 Γράφει κάποιος στο Διαδίκτυο, “Τελειώνοντας ένα βιβλίο του Φαζαρντί, περιμένεις εναγώνια το επόμενο, όπως ένας ναρκομανής, τη δόση του”.

 Δεν είμαι σε θέση να επιβεβαιώσω το ακριβές τής δήλωσης, μπορώ, όμως, να καταλάβω τον εθισμό.

 Και δεν είναι κάτι εγγενές στον Frederic Fajardie αποκλειστικά. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Jean-Patrick Manchette. Εκεί, ίσως, ακόμη περισσότερο. Είναι, άραγε, ένα χαρακτηριστικό τού neo-polar; Είναι το κοινωνικό μήνυμα, στο οποίο αυτό το είδος της Αστυνομικής Λογοτεχνίας, εξαίρει; Είναι το δωρικό στιλ έκφρασης, μακριά από λογιοτατισμούς, λογοτεχνίζουσες περικοκλάδες και παράφερνους μύθους, που μόνο για να “φουσκώνουν” την ιστορία είναι καλοί; Είναι η ορκισμένη ένσταση στη λογική του best seller; Είναι, τελικά, ο εντός μας αδρανής επαναστάτης, που κρύβουμε οι περισσότεροι;

 Neo-polar σημαίνει, κύρια, καταγγελτική λογοτεχνία και λογοτεχνία της ρήξης? αυτής των αριστεριστών, αν κρίνουμε τον πολιτικό βατήρα των συναποστόλων τού neo-polar, Manchette και Fajardie? στοιχείο που, βέβαια, δεν την κάνει ακόμα λιγότερο ή ακόμα περισσότερο αξιόπιστη. Όταν ο Fajardie περνάει τον μύθο του μέσα από το όποιο στίγμα τής -όχι μόνο- πρόσφατης Γαλλικής Ιστορίας, δεν είναι από μία κακότροπη ή πολιτικά εμπαθή θέση (εξάλλου, τίνος Ιστορία αντιγράφει τα οράματα της Παρθένου της Ορλεάνης;). Ο ήρωάς του, αστυνόμος Τονίνο Παντοβάνι, πολιτικά ευαίσθητος στο έπακρο (πώς θα μπορούσε να μην είναι, αφού ήρωας του Fajardie;) θα περιφέρει ένα χαλασμένο σώμα, ευπειθώς εκεί που τον στέλνει ο συγγραφέας του, βαθύτατα απαισιόδοξος για την εξέλιξη των πραγμάτων και παραδειγματικά αιρετικός σε ό,τι συνιστά εθνικό μεγαλείο: “Με την ευκαιρία, θα πρότεινα στον «λαό της Γαλλίας», στον οποίο ανήκω, να δείξει τη βαθιά ανωτερότητά του υιοθετώντας ως εθνικό έμβλημα τον κώλο της κότας, ακριβώς…”, (σελ. 37).

 Στη “Θεωρία του 1%”, ο Παντοβάνι έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα. Το ίδιο που έχει και ο Fajardie. Γνωρίζουν καλά τον χώρο αφού, και οι δύο κατοικούν και κινούνται στην Πουρσοβίλ, “…μία αγροτική κοινότητα, 18 σπίτια στον οικισμό, 188 κάτοικοι” (αδύνατον να τη βρω στον χάρτη, παρότι οι συντεταγμένες της στο βιβλίο είναι σαφείς – σελ. 27). Μακριά από το άστυ, ο Fajardie, κάτοχος ο ίδιος μιας μικρής αγροικίας-μπούνκερ αριστεριστών φίλων, δεν θα πρέπει να έκανε πολλούς συμμάχους, στο χωριό, με τον τρόπο που “στολίζει” τους ντόπιους: “Και ξέσπασαν σε βροντερά γέλια, αυτά τα γέλια που μόνο στους Νορμανδούς χωριάτες μπορείς να τα συναντήσεις.: Γέλια κακοτράχαλα, που παραπέμπουν ταυτόχρονα στο καλβά, στο τυρί λιβαρό, στο τσιγάρο με χαρτί από καλαμποκόφυλλο-που-σε-κάνει-να ξεράσεις, στις αγελάδες γαλακτοπαραγωγής και στις σκατόμυγες” (σελ. 21).

 Η ιστορία ξεκινά με τον Β’ αντιδήμαρχο. Με τη δολοφονία του, εννοώ. “Μάτια ασάλευτα και ύφος κάπως ενοχλημένο”. Καρφωμένος με ένα δίκρανο, στον κορμό της μηλιάς. Έως εδώ, καλά. Όμως, “…εικόνα τελείως σουρεαλιστική, πάνω στο τρυφερό πράσινο χορτάρι ξεχώριζαν καθαρά η γλώσσα και τα γεννητικά όργανα του θύματος” (σελ. 20). Διόρθωση: Πρόκειται για τη δεύτερη δολοφονία. Είχε προηγηθεί μία ακόμη, πριν δέκα ημέρες. Εκνευρισμός και πανικός. Ο Παντοβάνι εκμαιεύει από τον πανίσχυρο αστυνομικό διευθυντή-θείο του ό,τι ζητήσει, για να βρεθεί  επί κεφαλής μιας οπερετικής ομάδας αμοιβαία αποκλειόμενων.

 Το όνομα του δράστη και το κίνητρό του παραμένουν άγνωστα μέχρι πριν από το τέλος, αλλά τα χαρακτηριστικά του και το modus operandi είναι γνωστά στον αναγνώστη, εξ αρχής. Ο δράστης: Θα μπορούσε να είναι ένας ήρωας comics. Ένα καλσόν να συμπιέζει το πρόσωπό του “λες κι έπασχε από κάποια φρικτή δερματική νόσο”, μία μαύρη κάπα, να τυλίγει το σώμα του “που φαινόταν ψηλό και σβέλτο, δυνατό με αρμονικές αναλογίες”, κάτω από ένα καπέλο “μαύρο και στρογγυλό, με πλατύ γύρο που έπεφτε στο πρόσωπο. Ένα καπέλο που είχε χάσει το σχήμα του από την πολλή χρήση, όπως τα καπέλα των πειρατών ή των Σουάνων του 18ου αιώνα”, να κουβαλάει στον ώμο του “μια πελώρια δρεπάνη με μακρύ στειλιάρι, με τόση άνεση, που θα πίστευες ότι επρόκειτο για καμιά λιανόβεργα”, και ένα κουδουνάκι κρεμασμένο στο ύψος της μπουτονιέρας “στο σημείο ακριβώς όπου οι Δημοκρατικοί του παλιού καιρού έβαζαν ένα κόκκινο αγριοτραντάφυλλο” (σελ. 31).

 Και θα ακολουθήσει ένας τρίτος φόνος. Time out, εδώ. Η αναφορά, σε αυτά που μας επιτρέπει ο Fajardie να γνωρίζουμε: α. Τη μοιραία, γι αυτούς, στιγμή, τα θύματα αναγνώριζαν τον δολοφόνο, παρότι αυτός μασκαρεμένος, με στολή της …Βέρμαχτ στον δεύτερο φόνο, χωμένος στη  μαύρη κάπα του, στον τρίτο, β. Κίνητρο των δολοφονιών, η εκδίκηση (σελ. 16), και γ. Ο δολοφόνος είχε προβάρει τις κινήσεις του αναρίθμητες φορές, τα τελευταία 15(!) χρόνια. Πιθανότητα σφάλματος αποκλειόταν. Ή, σχεδόν. Στο “σχεδόν” εντασσόταν το 1% του απρόβλεπτου. Εξ ου και “Η θεωρία του 1%”… “Το 1% που μπορούσε να τα τινάξει όλα στον αέρα”… (σελ. 76).

 Ο μέχρι στιγμής απολογισμός: “Τρεις φόνοι μέσα σε έντεκα ημέρες… Τρεις αγρότες ή συνταξιούχοι αγρότες…”, που “…ανήκαν στην ίδια πολιτική παράταξη…”, καθόλου συμπτωματικό το τελευταίο, αφού “…το 98% με τη δεξιά προεδρική πλειοψηφία του Ζισκάρ ντ’ Εσταίν…” και “βρέθηκαν όλοι με τη γλώσσα και τα γεννητικά όργανα κομμένα και τοποθετημένα δίπλα στα πτώματα” (σελ. 44/45).

 Ο τέταρτος φόνος και ο Fajardie απομακρύνεται από τον Fajardie τού “Φονιάδες μπάτσων”. Εκεί, οι σκηνές βίας έκλιναν στο υπαινικτικό? εδώ, έξη χρόνια μετά τους “Φονιάδες”, ένας Fajardie απολύτως περιγραφικός, με το δάχτυλο επί τον τύπον των ήλων. Και ο τέταρτος φόνος, με τις προδιαγραφές των προηγούμενων… Και η πρώτη αναφορά στα χαρακτηριστικά του δολοφόνου. Και μία εκκεντρικά(;) ειδωλολατρική θέαση στο πρόσωπό του, σε αυτόν τον “κουζουλό” του χωριού (σελ. 74), από όλους στο χωριό, γυναίκες και άντρες. “Ο υπομοίραρχος κοίταξε σαστισμένος τον τύπο. Πόσες τσούλες να λιγώθηκαν βλέποντας αυτά τα ανοιχτογάλανα μάτια, αυτό το μυώδες σώμα, αυτή τη λεία κοιλιά, αυτούς τους στενούς γοφούς, που έρχονταν σε χτυπητή αντίθεση με τους φαρδιούς του ώμους”, ένας μαγνητισμός που αυτός ασκούσε ακόμα και στα “κοπρόσκυλα” και στις γάτες του χωριού, “…όλα αυτά τα μαλακισμένα που έχεζαν παντού… και που γουργούριζαν και τον κοίταζαν λιγωμένα σαν γκόμενες μόλις τα χάιδευε” (σελ. 74). Και, εδώ, ένα μείζον στοιχείο, “Κάποιος από αυτούς τους γαμημένους και σχεδόν αναλφάβητους τύπους που μπαίνουν στο σπίτι σου με το θαυμάσιο πρόσχημα ότι τους φωνάζεις εσύ ο ίδιος για κάποια επισκευή, φτωχό κορόιδο!”. Ο δολοφόνος, τεχνικός τηλεοράσεων…

 Και έτσι θα πάει, μέχρι και τον όγδοο φόνο. Με μία, δεν-θα-μπορούσε-περισσότερο, μακάβρια εξαίρεση. Αυτήν του έβδομου, παρ’ ολίγο, θύματος. “Πονηρός ο τύπος… Ναι, ο πιο πονηρός από την παρέα, γιατί κόντεψε να του ξεφύγει… Βρήκε, βέβαια, τον πιο περίεργο τρόπο να  ξεφύγει, αλλά ήταν γεγονός: Ο τύπος είχε πεθάνει στο κρεβάτι του ένα χρόνο νωρίτερα” (σελ. 131). Και ο Fajardie, θα αναλωθεί, εδώ, σε μία περίπου νεκροφιλική αναφορά της τυμβωρυχίας και έκθεσης των υπολειμμάτων των προ έτους νεκρού. Ο, κατά Fajardie, ορισμός στο λήμμα ‘Εκδίκηση’;

 Ο επιμελής αναγνώστης θα εισπράξει, αρκετά ενωρίς, ήδη, μία πρώτη ένδειξη του γιατί και του τι θα ακολουθήσει. Η συζήτηση μεταξύ του Παντοβάνι και ενός χωρικού: “Μα πολλά μέλη του σημερινού δημοτικού συμβουλίου έχουν παρασημοφορηθεί για την αντιστασιακή τους δράση» Διάνα! «Αντιστασιακή δράση, είπατε; Ας γελάσω! Μιλάτε μήπως για τη σφαγή; Ένα ανεξίτηλο στίγμα, μάλλον» Κάτι ζουζούνισε υπόκωφα μέσα μου. «Ποια σφαγή;»…” (σελ. 66).

 Η διαδρομή των οκτώ φόνων, μία διαδρομή γραμμική και προεξοφλούμενη, που καταλήγει στον θάνατο -πρακτικά εκτέλεση- του δολοφόνου, δεν συνιστά παρά το σκηνικό, στον μύθο της Θεωρίας του 1%. Ο Fajardie, στα μεσοδιαστήματα των φόνων, αποκλίνει από τον μύθο του -ουσιαστικά εκτροχιάζει την ιστορία του- με αναφορές που πληγώνουν, διεγείρουν, διδάσκουν, απομυθοποιούν, γελοιοποιούν, κατηγορούν, υπογραμμίζουν, λοιδορούν, αποκαλύπτουν, υπενθυμίζουν γεγονότα και πτυχές της Ιστορίας που, στο όνομα της κοινωνικής ειρήνης -όρα, εθνικής λήθης- οδηγούνται έκκεντρα, ακριβέστερα, σπρώχνονται, στριμώχνονται, στο παρασκήνιο. Αλλά και με κάποιες, όχι σπάνιες, αποχρώσεις χιούμορ, συγγενούς, αλλά άπειρα πικρότερου αυτού, της Fred Vargas.

 Και είναι έως επικίνδυνο -ή ακόμα και μοιραίο- να σε συμπαθεί ο Παντοβάνι. Στους “Φονιάδες μπάτσων” ήταν ο χαρισματικός υπαστυνόμος Γκοσί, ο καλύτερος φίλος του Παντοβάνι, στο Σώμα, που θα πέσει κάτω από τις σφαίρες των Φονιάδων. Στη “Θεωρία του 1%” θα είναι ο “…τεμπέλης, μεθύστακας, απείθαρχος? ένας μπολσεβίκος του κερατά” -κατά τον θείο του Παντοβάνι- Μαμαντού, ή, ο κατά Παντοβάνι “…πολύ έξυπνος. Κάπως σαν τον Μπεν Γκοσί… Νομίζω… Και στο κάτω κάτω τον συμπαθώ πολύ…”. Ο Μαμαντού θα είναι το τελευταίο θύμα, κατά τη μέχρις εσχάτων αντίσταση του δολοφόνου, στην καθαρτήρια επίθεση του Παντοβάνι και των ανθρώπων του.

 “Η θεωρία του 1%” είναι ένα καλό βιβλίο. Ίσως, ένα πολύ καλό βιβλίο. Κι αυτό, όχι γιατί “…οποιοδήποτε βιβλίο είναι βίαιο, αριστερό και γραμμένο στα γαλλικά, πάνω κάτω, βρίσκει εκδότη…”, όπως ενίσταται ο Manchette. Εξάλλου, συνεχίζει ο Manchette, “…έχω την εντύπωση ότι όλα αυτά είναι κατά ένα τεράστιο ποσοστό σαβούρα -γραμμένα από ανθρώπους που είναι σίγουρα πολύ συμπαθητικοί από πολιτική άποψη, αλλά νομίζω ότι τις περισσότερες φορές πρόκειται για ακαταλαβίστικα πράγματα, ‘τουρλού’ όπως έλεγε η γιαγιά μου…”. Αν αποκλίνει από το αστικό περιβάλλον του “νουάρ”, η υπόθεσή του εξαντλείται μεν σε έναν ιστό ολιγοπληθέστερο και αυτού του χωριού, όμως μεταφέρει σε έναν “ακριτικό” οικισμό, τη λογική, την απόσταση, την εκτός τόπου “επικοινωνία” των αστών της Δίωξης, σε ένα περιβάλλον ξένο, ανεπίκαιρο, αυτόχρημα εχθρικό.       

  “Η θεωρία του 1%” αποκλίνει από το “νουάρ” και κατά το στοιχείο της Έρευνας, το οποίο, συνήθως, απουσιάζει από το είδος. Εδώ, ο αστυνόμος Παντοβάνι και η ομάδα του συνιστούν τον ορισμό της Δίωξης, αλλά εμπίπτουν στον ορισμό του Manchette, όπου στο “νουάρ”, “…δεν υπάρχουν θετικοί ήρωες, με εξαίρεση τον ‘ντετέκτιβ’ …όπου οι ήρωες έχουν πέσει σε παγίδα, είναι υπό πίεση, ξεσπάνε με άγαρμπο τρόπο και έχουν άσχημο τέλος …”. Αλλά, και επί το “ακαδημαϊκότερο”, το στοιχείο “θάνατος”, απολύτως παρόν στο βιβλίο, επανέρχεται, στο “νουάρ”, βίαια και επαναλαμβανόμενα, κατά κανόνα έργο ψυχοπαθούς δολοφόνου.

 “Η θεωρία του 1%” εκφράζει, μεταξύ άλλων, την πολιτική τοποθέτηση του Fajardie, απέναντι στα κοινωνικά φαινόμενα του ρατσισμού, του κοινωνικού αποκλεισμού, της υπανάπτυξης της περιφέρειας, της Ιστορίας, όπως αυτή αποσιωπάται ή και μυθοποιείται, της εθνικής μνήμης, της αναξιοκρατίας. Και αυτά, πίσω από μία “φαινομενικά ηθελημένα αδέξια” γραφή και μία  λιτή, λιτότατη, στυλιστική επίδοση, που, όπως και στον Manchette, έχει την ανάγκη μιας δεύτερης ανάγνωσης, για να αποκαλύψει το μέγεθος “μιας αληθινής επιτήδευσης”.      

   Και όλα, για να επαληθευθεί το dictum του Manchette: “Η Αστυνομική Λογοτεχνία είναι η μεγάλη ηθική Λογοτεχνία των καιρών μας”.

Αθήνα, 2017  
 [Ειδική μνεία οφείλεται στον Μεταφραστή, Γιάννη Καυκιά. Πιστεύω ότι ο Fajardie, ευχαρίστως θα μετέφραζε στα Γαλλικά, από το Ελληνικό πρωτότυπο…]

1. Μαθαίνουμε, λοιπόν -αν και έχει προηγηθεί η γνωστοποίηση σε πρωθύστερες εμφανίσεις του Παντοβάνι- ότι ο αστυνόμος έχει επιζήσει του βαρύτατου τραυματισμού του στο τέλος του “Φονιάδες μπάτσων”. Όχι χωρίς απώλειες: “Το αριστερό μου χέρι μισοπαράλυτο, το δεξί μου πόδι κοντύτερο κατά δύο εκατοστά, δεκάδες ουλές και, μερικές μεριές, τα θραύσματα του γυαλιού και ατσαλιού -αναμνήσεις από μια έρευνα εξίσου δύσκολη με την παρούσα- επανεμφανίζονταν με τη μορφή κύστεων, που προανήγγελλαν οδυνηρή επίσκεψη στο νοσοκομείο” (σελ. 39) και “Έριχνα την τελευταία ξυραφιά στο αριστερό μάγουλο -αποφεύγοντας τη μακρόστενη ουλή-…” (σελ. 40).
2. Ο Fajardie θα τοποθετηθεί εξ αρχής, απέναντι στον δολοφόνο, “Άλλωστε, ο ίδιος ήταν μάλλον ένα ρέψιμο της Ιστορίας” (σελ. 15).  
3. Όπως, μεταξύ άλλων, η συστηματική και επώνυμη αναφορά σε δωσιλόγους και στελέχη του Πετενικού καθεστώτος (σελ. 15, 20, 23, 24, 121, 146), στον Ισπανικό εμφύλιο (σελ. 64), στην προϊστορία της Γαλλικής Ασφάλειας (σελ. 70, 120, 121), στις ουλές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (σελ. 71), στο αποικιακό παρελθόν της Γαλλίας (σελ. 101) στον ΟΑΣ (σελ. 102), στην υπό καθεστώς κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας “οριζόντια μετακίνηση”, προς αποκόμιση επαγγελματικού οφέλους (σελ. 25). Ενώ, φανατικά αστός, θα αναδεικνύει τη συχνά οπισθοδρομική -μέχρι βλακείας- συμπεριφορά τών εκτός των τειχών (σελ. 20-23, 84, 133, 141).
4. Βλ. Επίμετρο, στο “Μελαγχολικό κομμάτι της Δυτικής Ακτής” (εκδ. ΑΓΡΑ-2001).
5. Bλ. Υποσημ. 4.