Υπάρχουν δύο κυρίαρχες έννοιες οι οποίες επηρέασαν την πορεία του ανθρώπου ιστορικά: η θρησκευτικότητα και η ελευθερία. Οι ανθρωπολόγοι θα μας πουν ότι δύο στοιχεία χαρακτηρίζουν την κοινωνική μας οργάνωση από την αρχαιότητα, σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου. Οι άνθρωποι πάντα ένιωθαν την ανάγκη να ζητήσουν προστασία από κάποια υπέρτερη δύναμη που ονόμασαν Θεό. Ταυτόχρονα, το ένστικτο της ελευθερίας υπήρχε ακόμη και όταν η πολιτική οργάνωση των κοινωνιών περιλάμβανε τη διά της βίας υποδούλωση ατόμων και ομάδων.
Οι δύο αυτές αρχέγονες έννοιες, όσο είναι ισχυρές άλλο τόσο υπόκεινται σε ακραίες εκδηλώσεις. Γίνονται αρνητικές όταν αποχωρισθούν από την έννοια της αυτοδιάθεσης του ατόμου και γίνονται αντικείμενα επιβολής χωρίς όρια. Η θρησκευτικότητα είναι εξ ορισμού ατομική, αλλά συχνά γίνεται αντικείμενο συλλογικής έκφρασης, ακόμη και καταπίεσης, ιδιαίτερα όταν ενδύεται διάφορους συμβολισμούς. Η ατομική ελευθερία, επίσης, μπορεί να επεκταθεί στο σημείο όπου περιορίζει την ελευθερία του άλλου. Για τον λόγο αυτόν οι κοινωνίες έχουν δημιουργήσει κοινωνικά «συμβόλαια» ως μηχανισμούς διευθέτησης των ορίων εντός των οποίων η θρησκευτικότητα και η ελευθερία λειτουργούν θετικά προς όφελος του ατόμου, χωρίς να επηρεάζουν αρνητικά την κοινωνική ευημερία.
Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου η θρησκευτικότητα και η ελευθερία παραβιάζονται, συχνά με την εκφρασμένη βούληση της ίδιας της κοινωνίας. Το κοινωνικό συμβόλαιο καταπατείται όταν οι δύο αρχέγονες έννοιες που συνδέονται με τα ανθρώπινα δικαιώματα «σχετικοποιούνται» από την ίδια την κοινωνία και υπάγονται σε κάποιο ιδεολογικό και θεωρητικό μόρφωμα που ονομάζεται λαϊκή βούληση ή λαϊκό συμφέρον. Στην περίπτωση αυτή, ο «λαός» καθορίζει τα όρια της θρησκευτικότητας και της ελευθερίας με τη διαμεσολάβηση μηχανισμών εξουσίας που εκτείνονται από τη δικτατορία, την «ελέω Θεού» βασιλεία, ως την αντιπροσωπευτική δημοκρατία με εκλεγμένη Βουλή.
Ο λαός, συνεπώς, καθορίζει το εύρος στο οποίο η θρησκευτικότητα και η ελευθερία παραμένουν αρχέγονες έννοιες που χαρακτηρίζουν ζωτικές ανάγκες του ανθρώπου ή μετεξελίσσονται σε ακραίες μορφές συλλογικής καταπίεσης. Η έννοια της θρησκευτικότητας είναι το αντίθετο της θρησκοληψίας, όπως ο φιλελευθερισμός είναι το αντίθετο του κομμουνισμού. Η πορεία από το ένα άκρο στο άλλο, και στις δύο περιπτώσεις, καταλήγει στον φονταμενταλισμό, θρησκευτικό και πολιτικό. Αυτές τις μέρες στην Ελλάδα ζήσαμε και τα δύο. Ευτυχώς το ένα είναι παροδικό και αθώο. Με το άλλο δεν ξέρω πώς θα ξεμπλέξουμε.