Αγαπημένοι μας φοιτητές και φοιτήτριες*,

Ο καθένας σας, η καθεμία σας θα πάρει σε λίγο στα χέρια το πολυπόθητο πτυχίο, το συμβολικό επιστέγασμα της προσπάθειάς σας. Θα το γιορτάσετε και θα το γιορτάσουμε μαζί σας. Είναι μια στιγμή που θα σκεφτείτε ξανά το μέλλον σας και τη θέση σας στον κόσμο, το ποιοι είστε, την ταυτότητά σας. Γι’ αυτό το θέμα επιθυμώ να σας πω δυο λόγια αποχαιρετώντας σας.

Πρόκειται για ένα θέμα που μας απασχολεί όλους, γιατί σχετίζεται με το πώς βλέπουμε την κοινωνία μας και την πατρίδα μας μέσα στον κόσμο, σε αυτή την τρομερή εποχή των ανακατατάξεων, της βίας, των διλημμάτων που αφορούν τον τρόπο ζωής μας. Λένε πως σήμερα το ζήτημα της ταυτότητας τείνει να υποσκελίσει ακόμα και το αίτημα της ευμάρειας. Καθόλου απίθανο? το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στη Βρετανία κάτι τέτοιο μοιάζει να υπονοεί: η περήφανη τάχα μοναξιά της ταυτότητας ενάντια σε ό,τι λογίζεται ως στενό οικονομικό συμφέρον.

Ποιοι είμαστε λοιπόν; Έχω έναν φίλο από τα φοιτητικά μου χρόνια που ορίζει ως εξής τον εαυτό του «Είμαι ευρωπαίος πολίτης ελληνόφωνος». Να υιοθετήσω άραγε κι εγώ αυτό τον ορισμό; Έχω, αλήθεια, κάποιους λόγους:

Γιατί μεγάλωσα διαβάζοντας δίπλα στην Πηνελόπη Δέλτα τις Μεγάλες προσδοκίεςτου Ντίκενς και τον Μικρό πρίγκιπα του Σαιντ-Εξυπερί. Γιατί μεγάλωσα ακούγοντας δίπλα στον Χατζιδάκη και τον Θεοδωράκη τη Μικρή νυχτερινή μουσική του Μότσαρτ και τον Ύμνο στη χαρά του Μπετόβεν. Γιατί είχα έναν γερμανό συμφοιτητή στο ΑΠΘ, έναν αγαθό γίγαντα που διάβαζε Όμηρο και άκουγε με μανία ρεμπέτικα, και γίναμε στενοί φίλοι. Γιατί πολλοί έλληνες φίλοι εγκαταστάθηκαν, δούλεψαν και δουλεύουν ακόμα στο Παρίσι, στο Μόναχο, στο Λονδίνο. Γιατί η κόρη μου και τα παιδιά των φίλων μου προσπαθούν να βρουν τον δρόμο τους στην Ευρώπη, σπουδάζοντας ή δουλεύοντας. Γιατί ένας από τους αγαπημένους μου μεταπτυχιακούς φοιτητές βρήκε δουλειά να διδάσκει ελληνικά πρώτα στο Πόζναν της Πολωνίας και έπειτα στη Ρώμη.

Θέλω να ανήκω, σκέφτομαι, σε αυτή την οικογένεια, γιατί είδα με τα μάτια μου σε λεωφορείο στο Παρίσι μια αστή κυρία να προσφέρει τη θέση της σε μια κλοσάρ, μια άστεγη, και γιατί άκουσα με τα αφτιά μου τον γερμανό συνάδελφο στο μάθημά μου το σχετικό με την Κατοχή (το άκουσαν ίσως και άλλοι ανάμεσά σας) να κάνει αυτοκριτική για όσα αποτρόπαια έπραξαν οι πρόγονοί του. Γι’ αυτή την αυτοκριτική θέλω να είμαι ευρωπαία, όπως και για την ανεκτικότητα, την αποδοχή διαφορετικών επιλογών από τις δικές μου, ως προς το θρήσκευμα π.χ. ή ως προς τις σεξουαλικές προτιμήσεις. Αξίζει να είμαι ευρωπαία γι’ αυτή την ελευθερία του αυτοπροσδιορισμού, που έχει κερδηθεί με κόπο και που πολλοί σήμερα την χρησιμοποιούν και την απολαμβάνουν, αποβλέποντας ταυτόχρονα να την γκρεμίσουν.

Γνωρίζω πως ο πολιτισμός μας, ο κοινός ευρωπαϊκός πολιτισμός, έχει κάνει λάθη. Λάθη καλής προαίρεσης ίσως. Άφησε υπερβολικά να χαλαρώσουν οι θεσμοί, άφησε υπερβολικά μεγάλο περιθώριο σε εκφράσεις του διαφορετικού που αντιβαίνουν στις αξίες του (αυτήν την περίφημη «πολυπολιτισμικότητα» που τόσο συζητιέται στις μέρες μας). Προσωπικά μεγάλωσα με το όραμα της «αντιαυταρχικής εκπαίδευσης» και το είδα λίγο πολύ να γίνεται πράξη στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Τώρα παρακολουθώ με πολλή περίσκεψη πού έχει οδηγήσει η κατάλυση κάθε ιεραρχίας. Είναι πολλά όσα πρέπει να ξανασκεφτούμε από την αρχή στον τομέα της οικογένειας και της εκπαίδευσης.

Ειδικά εμείς στην Ελλάδα οφείλουμε να ξανασκεφτούμε και τη σχέση μας με τους νόμους, με τους κανόνες και με την εργασία, να ξαναστήσουμε στα πόδια της την έννοια της προσπάθειας, τώρα που το χρήμα δεν πέφτει από τον ουρανό όπως την εποχή του άκοπου δανεισμού. Προς αυτή την κατεύθυνση το Τμήμα μας θέσπισε το βραβείο που σε λίγο θα δώσουμε για πρώτη φορά, και που θα το παίρνει ο φοιτητής ή η φοιτήτρια με την καλύτερη επίδοση στο έτος του ή, τώρα, στο πτυχίο του.

Ποιοι είμαστε λοιπόν και τι θέλουμε. Η ευθύνη σας αυξάνει με την αποφοίτησή σας. Είστε η γενιά που βλέπει τον κόσμο να αλλάζει ραγδαία και τις βεβαιότητες να κλονίζονται. Θα επιβιώσει η δημοκρατία, η ελευθερία και ο σεβασμός του άλλου; Θα νικήσουμε τη βία και τη μισαλλοδοξία; Θα επιζήσουν οι αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού;

Χαρείτε τη σημερινή μέρα, πανηγυρίστε το πολυπόθητο πτυχίο, και ταυτόχρονα προβληματιστείτε για το μέλλον, που είναι το δικό σας μέλλον και σύντομα το μέλλον των παιδιών σας. Σας αποχαιρετώ με την ευχή να συμβάλετε στην αναθεώρηση που χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο κόσμος. Εύχομαι καλή δύναμη, καλό κουράγιο, επιμονή, θέληση, διάθεση για δουλειά, και προπαντός την αίσθηση της ευθύνης που θα παραμερίσει άλλα αισθήματα, όπως την οργή, τον εγωισμό ή την παραίτηση, για να μπορέσουμε να χτίσουμε την ταυτότητά μας και να επαναφέρουμε μια ευημερία στηριγμένη στην ποιότητα.

• Ομιλία της Αγγέλας Καστρινάκη, καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Κρήτης, στους φοιτητές και τις φοιτήτριές της κατά την τελετή αποφοίτησή τους.