Η οικονομική κρίση στον ευρωπαϊκό χώρο με αιχμή βεβαίως την Ευρωζώνη, αποκαλύπτει όχι μόνο τις κατασκευαστικές ανεπάρκειες σε σχέση με την ανάπτυξη κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής και την προοπτική της πολιτικής ενοποίησης, αλλά και την έλλειψη ενός οράματος και πολιτικού σχεδιασμού για την ευρωπαϊκή διαπολιτισμική προσέγγιση και τη διαμόρφωση ευρωπαϊκής συνείδησης και αλληλεγγύης στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Το κακό δε και συνάμα επικίνδυνο είναι, ότι οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ, οι οποίες νέμονται τα όποια καλά έχει η μέχρι τώρα πορεία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, συνεχίζουν να διαχειρίζονται την κυβερνητική εξουσία χωρίς προοπτική. Το αποτέλεσμα είναι η φθορά της ευρωπαϊκής ιδέας και η ανάπτυξη εθνικιστικών τάσεων από το ένα μέρος και το προσπέρασμα της ευρωπαϊκής κουλτούρας και των διαφόρων εκφράσεων της στις επιμέρους κοινωνίες από την παγκοσμιοποίηση και την κυριαρχία της πιο ακραίας νεοφιλελεύθερης ανταγωνιστικής λογικής από το άλλο.

Με κυρίαρχη αξία το θέαμα και τις δυνατότητες οικονομικής αξιοποίησης του η παγκοσμιοποίηση της κουλτούρας προχωρεί ακάθεκτη, ιδιαιτέρως στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, μετατρέποντας την παράδοση στο επίπεδο των τοπικών κοινωνιών σε φολκλόρ. Χάνεται η επαφή με το παρελθόν. Η παραγωγή πολιτισμικών αξιών σε τοπικό επίπεδο δεν είναι εφικτή και η μετεξέλιξη της παράδοσης δεν πραγματώνεται. Με βίαιο τρόπο, πάντα βεβαίως σύμφωνα με τις δυνατότητες του θεάματος, διοχετεύονται εμπορευματοποιημένα πρότυπα στο πλαίσιο του κινηματογράφου και της μουσικής ως μέσων ψυχαγωγίας. Ηθοποιοί και τραγουδιστές μετατρέπονται σε είδωλα και λειτουργούν ως μαγνήτες για τις σύγχρονες κοινωνίες. Ιδιαιτέρως οι νέοι είναι πιο ευάλωτοι σε αυτή τη νέα πραγματικότητα. Σημείο αναφοράς αυτού του τρόπου ζωής είναι η μεθοδολογία «αυτοπαρουσίασης» και όχι η ρεαλιστική μορφή και παρουσία του ατόμου. Η «αυτοπαρουσίαση» βεβαίως είναι φαντασιακή προέκταση των διαμορφωτών είτε της μόδας είτε των κοινωνικών ρευμάτων αμφισβήτησης, τα οποία αρκούνται στην εικονική αποτύπωση της διαφορετικότητας. Ακόμη και στην περίπτωση αυτή, βασική παράμετρος έκφρασης της είναι η κατανάλωση. Η φυσική παρουσία του ανθρώπου έχει υποκατασταθεί από τον μοντελοποιημένο άνθρωπο. Αυτόν που η καταναλωτική λογική έχει ανάγκη για την αναπαραγωγή της. Η αμφισβήτηση στη σύγχρονη πραγματικότητα έχει μετατραπεί σε μηχανισμό ενσωμάτωσης στο ισχύον σύστημα κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης Η κοινωνική δυναμική είναι πλέον σε μεγάλο βαθμό προβλέψιμη και ελεγχόμενη. Οι μηχανισμοί μοντελοποίησης του σύγχρονου ανθρώπου, όπως είναι ο κινηματογράφος, η μουσική, τα ψηφιακά μέσα μαζικής επικοινωνίας, το εγγυώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό. Παράλληλα ο υψηλός βαθμός διαφοροποίησης από άποψη πολυπλοκότητας και πλήθους των κοινωνικών ρόλων, τους οποίους πραγματώνει το άτομο, σε συνδυασμό με την ανεπάρκεια χρόνου στερούν από τις τοπικές κοινωνίες τη δυνατότητα ανάπτυξης διεργασιών, οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν στην υπέρβαση αυτής της κατάστασης και την παραγωγή κουλούρας.

Είναι εμφανές, ότι οι οικονομικές και πολιτικές ελίτ, οι οποίες οραματίστηκαν και προχώρησαν στην έναρξη της οικοδόμησης του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, δεν μπορούσαν και ως ένα βαθμό δεν επιθυμούσαν να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν στην προοπτική του χρόνου την ευρωπαϊκή ενοποίηση και ολοκλήρωση. Ούτε προωθήθηκε μέχρι τώρα η διαμόρφωση τουλάχιστον ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Η πλειοψηφία των πολιτών των κρατών-μελών δεν ενδιαφέρεται για ευρωπαϊκά θέματα και πολύ περισσότερα δεν έχει διάθεση ενασχόλησης με αυτά Περιορίζεται στο στενό εθνικό ορίζοντα και δεν αντιλαμβάνεται νοητικά, ότι πλέον η δυναμική της εξέλιξης δεν έχει εθνικά όρια και χαρακτηριστικά. Ιδιαιτέρως στην Ελλάδα άρχισε να αναπτύσσεται και μια τάση εσωστρέφειας, μεγαλύτερη από ό,τι σε άλλα κράτη-μέλη με οικονομικά προβλήματα. Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει σε πολύ μεγάλο βαθμό και το πολιτικό σύστημα, το οποίο δεν κινείται δυναμικά ούτε έχει μάθει να κάνει στρατηγικούς σχεδιασμούς και μάλιστα με μακροπρόθεσμη προοπτική, ώστε να θέτει ρεαλιστικούς στόχους. Η ανάγκη μιας πολιτικής επανεκκίνησης στην Ελλάδα είναι βασική προϋπόθεση για να αποκτήσει δυναμική ο τόπος.

Αυτή η επανεκκίνηση σε ό,τι αφορά τον χώρο του πολιτισμού πρέπει να έχει ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά, εάν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες επιθυμούν να ισορροπήσουν την ισοπεδωτική δυναμική της παγκοσμιοποίησης και του νεοφιλελευθερισμού με την ευρωπαϊκή πολιτισμική παράδοση. Ειδάλλως η Ευρωπαϊκή Ένωση θα παραμένει ένα μόρφωμα χωρίς πολιτισμική ταυτότητα, έρμαιο στη στρατηγική μοντελοποίησης του ανθρώπου, ώστε να διασφαλίζεται η αναπαραγωγή της ολοκληρωτικά καταναλωτικής κοινωνίας χωρίς αξίες πολιτισμικές, οι οποίες θα εγγυώνται έναν ανθρωπισμό με κοινωνικά χαρακτηριστικά. Αυτόν που οδήγησε στο κοινωνικό κράτος και την έστω και με αδυναμίες μέχρι τώρα, διασφάλιση της κάλυψης ορισμένων από τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες.

Είναι μεγάλη ευκαιρία και ταυτοχρόνως ανάγκη η προώθηση μιας ευρωπαϊκής στρατηγικής στον τομέα του πολιτισμού αυτήν την περίοδο της κρίσης και της δοκιμασίας των αντοχών της συνοχής στην Ευρώπη, η οποία όχι μόνο θα συμβάλλει στη μετεξέλιξη της παράδοσης και την ανταπόκριση της στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα, αλλά θα προσφέρει σημαντική βοήθεια και στην αντιμετώπιση προβλημάτων, όπως η γήρανση των ευρωπαϊκών κοινωνιών σε συνδυασμό με το φαινόμενο της μετακίνησης πληθυσμών και την ανάγκη λειτουργικής ενσωμάτωσης τους, στο μέτρο πάντα των δυνατοτήτων τους. Ειδάλλως η περιθωριοποίηση τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και των επιμέρους κρατών-μελών στην παγκόσμια σκακιέρα θα είναι δεδομένη και πλήρης. Το κεφάλαιο και οι οικονομικές ελίτ κινούνται σε πλανητικό επίπεδο και προς το παρόν αυτορυθμίζουν την πορεία τους. Οι κοινωνίες όμως, όσο και εάν έχει αναπτυχθεί η κινητικότητα (εργασιακή) χρειάζονται πολιτισμικά ερείσματα με σημείο αναφορά την δυναμική της εξέλιξης στο πλαίσιο λειτουργικών μορφωμάτων, εθνικών ή ευρωπαϊκών. Σε αυτά μπορεί πιο εύκολα να αναπτυχθεί ο πολιτισμός της ενσυναίσθησης, της κατανόησης της θέσης και της κατάστασης του άλλου και της καλλιέργειας του πνεύματος αλληλεγγύης. Στην Ευρώπη του σήμερα αυτά δεν είναι ορατά.

Η ευθύνη βαρύνει όχι μόνο το ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα και την γραφειοκρατία των Βρυξελλών. Ίσως όχι στον ίδιο βαθμό, αλλά και άλλα κοινωνικά υποσυστήματα βαρύνονται με αδυναμία θετικής συμβολής στην αντιμετώπιση συνολικότερα της κρίσης. Πέρα από την οικονομική κρίση έχουμε και κατάρρευση του συστήματος κοινωνικών αξιών για παράδειγμα. Αναρωτιέται κανείς, που είναι η διανόηση και ο πνευματικός κόσμος. Εκτός και εάν η μετατροπή τους σε μιντιακά άλλοθι της «πνευματικότητας» και της «γνώσης» αποτελούν απάντηση στον προβληματισμό, που εμπεριέχεται στο ερώτημα. Όμως οι κοινωνίες δεν μετασχηματίζονται στο επίπεδο της ψηφιακής επικοινωνιακής πραγματικότητας. Ούτε και η κοινωνική καταξίωση μέσα από αυτές τις διαδικασίες αποτελεί δικαίωση. Ιδιαιτέρως, όταν μια κοινωνία δεν διαθέτει ένα αξιακό σύστημα για να κρίνει και να αξιολογήσει πέρα από την φαντασίωση της τηλεοπτικής εικόνας, η οποία έτσι κι’αλλιώς είναι αποσπασματική και ο τηλεοπτικός λόγος, ο οποίος την συνοδεύει, μπορεί να είναι μόνο γενικευτικός, διότι ο τηλεοπτικός χρόνος είναι πολύ πυκνός.

Οι συνθήκες είναι πλέον ώριμες σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την προώθηση της διαπολιτισμικής προσέγγισης, εάν αποτελεί ακόμη στόχευση η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης από το ένα μέρος και πολιτισμικής όσμωσης των ευρωπαϊκών κοινωνιών, ώστε να μπορέσουν οι πολίτες των επιμέρους κρατών να λειτουργήσουν ως ενιαίο συλλογικό υποκείμενο από το άλλο. Ακόμη και αν το πολιτικό σύστημα δεν είναι σε θέση να σχεδιάσει αυτή την πορεία ή δεν μπορεί να συμπορευθεί με τη δυναμική της εξέλιξης στο σωστό χρόνο, είναι καιρός πια να αναλάβουν τις ευθύνες τους οι δομές της κοινωνίας πολιτών. Σε αυτές οφείλουν να ενεργοποιηθούν η διανόηση και οι άνθρωποι του πνεύματος και να συμβάλλουν στην πορεία αναζήτησης εκείνων των αξιών, οι οποίες θα απαντούν στις σύγχρονες ανάγκες, οι οποίες οριοθετούνται από τις εξελίξεις σε υπερεθνικό, πλανητικό επίπεδο και τις επιπτώσεις της μέχρι τώρα ιστορικής διαδρομής της ανθρωπότητας. Η εσωστρέφεια σε επίπεδο τοπικής κοινωνίας δεν βοηθά. Απεναντίας οδηγεί σε μεγαλύτερα προβλήματα. Στο πλαίσιο της Ευρώπης υπάρχει ελπίδα, αρκεί να αναπτυχθεί μια δυναμική της πολιτισμικής ενσυναίσθησης, ώστε να επέλθει πιο γρήγορα σε λειτουργία χρονικό σημείο, η ουσιαστική ενοποίηση. Το πολιτικό σύστημα και οι οικονομικές ελίτ προς το παρόν έχουν άλλη κατεύθυνση. Εξαντλούν την προοπτική της Ευρώπης στην οικονομία, η οποία δεν υπόκειται σε ρυθμιστικούς κανόνες, τους οποίους θέτει η κοινωνία μέσω του πολιτικού συστήματος. Αυτή η σχέση δυστυχώς έχει τραυματισθεί, με αποτέλεσμα να υπάρχει και δημοκρατικό κενό. Οι πολίτες νομιμοποιούν τις επιλογές του πολιτικού συστήματος, χωρίς να γνωρίζουν τις επιπτώσεις τους μακροπρόθεσμα. Και η μέχρι τώρα πρακτική του ευρωπαϊκού πολιτικού συστήματος στο επίπεδο της διαχείρισης εξουσίας οδηγεί τους λαούς στην πολιτισμική αποξένωση και την εξάντληση των ορίων της κουλτούρας στον καταναλωτισμό και τον ανταγωνισμό και όχι στην προσέγγιση και στην κατανόηση του άλλου και στην αλληλεγγύη ή με άλλα λόγια στην καλλιέργεια της ευρωπαϊκής πολιτισμικής ταυτότητας. Η κοινωνία πολιτών, με τις δομές που διαθέτει και που μπορεί να πολλαπλασιάσει, πρέπει άμεσα να δρομολογήσει έναν ουσιαστικό διάλογο τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο με στόχο την διαπολιτισμική ανταλλαγή και προσέγγιση. Τα χρονικά περιθώρια στενεύουν. Εάν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες αφεθούν στις πρωτοβουλίες μόνο του πολιτικού συστήματος σε ό,τι αφορά την ουσιαστική ενοποίηση, η προοπτική ολοκλήρωσης του ευρωπαϊκού οικοδομήματος θα ξεπερασθεί από τη δυναμική της παγκοσμιοποίησης και τις καινούργιες ισορροπίες, που διαμορφώνει σε πλανητικό επίπεδο.

Το θέμα είναι, εάν μπορούν οι οργανωμένες δομές της κοινωνίας πολιτών να ενεργοποιήσουν τους πολίτες προς μια κατεύθυνση αμφισβήτησης κατεστημένων μορφών βίωσης της καθημερινότητας, οι οποίες συνεχώς τροφοδοτούνται από την κοινωνία του θεάματος. Ταυτοχρόνως να τους ευαισθητοποιήσουν για τις πλανητικές διαστάσεις των επιπτώσεων της σύγχρονης δυναμικής της παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας και την ανάγκη αναζήτησης νέων μορφών κοινωνικής οργάνωσης, οι οποίες υπερβαίνουν τα όρια των τοπικών κοινωνιών. Ειδάλλως τα ανθρωπάκια του Γαϊτη θα παρελαύνουν καθημερινά είτε σε ψηφιακό είτε σε πραγματικό επίπεδο.