Η πιο δύσκολα αναστρέψιμη και μακροπρόθεσμη συνέπεια της κρίσης είναι η έξοδος από την χώρα μισού εκατομμυρίου μορφωμένων ανθρώπων. Έμεινε ένας πληθυσμός ηλικιακά γερασμένος και ιδεολογικά καταβεβλημένος που θρηνεί για την μείωση των συντάξεων. Οι καλύτεροι νέοι πτυχιούχοι έφυγαν και εξακολουθούν να φεύγουν. Αρνούμενοι ότι «η καριέρα είναι χολέρα», αναζητούν σε άλλα μέρη αξιοκρατία και επαγγελματική επιτυχία χωρίς «μπάρμπα στην Κορώνη». Έτσι, η πατρίδα στερείται το καλύτερο αναπτυξιακό δυναμικό της, τους  μορφωμένους, ανοιχτόμυαλους, τολμηρούς και κοσμοπολίτες. Ωστόσο, ενώ όλοι παρατηρούν την έξοδο, δεν γεννιέται καμία δυναμική αντίδραση και κινητοποίηση.

Ενδεχόμενη επάνοδος των ξενιτεμένων θα ήταν το αποδοτικότερο μέτρο κατά της υπογεννητικότητας ανθρώπων και ιδεών. Λίγοι όμως θα επιστρέψουν, όσο η χώρα στερείται κανονικότητας. Ο διωγμός της επιχειρηματικότητας επιφέρει κατάρρευση των υγιών θέσεων εργασίας, η υπερφορολόγηση εξοντώνει την μεσαία τάξη, η διάβρωση της ανεξαρτησίας των θεσμών υπονομεύει τα θεμέλια της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, η απόρριψη της αριστείας εξαρθρώνει την εκπαίδευση, η ιδεοληψία καταλύει την τάξη στους δημόσιους χώρους, η ανικανότητα των κομισαρίων χειροτερεύει τις επιπτώσεις των θεομηνιών. Πολλοί αντιμετωπίζουν τα δεινά με μοιρολατρία, σε καμία περίπτωση πάντως δεν εκδηλώνονται έντονες μαζικές διαμαρτυρίες.

Ωστόσο, η γενικευμένη απάθεια εμφανίζει τουλάχιστον μια εξαίρεση. Πρόσφατα η κοινωνία εξεγέρθηκε γιατί θεώρησε ότι προσβάλλεται ένα εθνικό αφήγημα. Για μεγάλο μέρος των πολιτών, αυτά τα ζητήματα έχουν υψηλή προτεραιότητα, σαν να συνεχίζεται κάποιος εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας  εθνικής ολοκλήρωσης. Έντονες οι δημόσιες αντιδράσεις, σημαντικές σε όγκο οι κοινωνικές δυνάμεις που οργίζονται και κινητοποιούνται εναντίον του εθνικού συμβιβασμού. Η πατριωτική έξαρση δονεί τον τόπο που αναμένει με αγωνία την εθνική εορτή για να πλημμυρίσει στα γαλανόλευκα, ο μιλιταρισμός των παρελάσεων επιτείνεται, τα πλήθη συγκινούνται με τους ήχους ανένδοτων διακηρύξεων και ασμάτων.

Πόσο χρησιμεύει ο εθνικός παλμός στην εθνική ανάκαμψη; Η χώρα έχει παρακμάσει και αναμένεται η παρακμή να συνεχισθεί. Το έθνος χάνει την αφρόκρεμά του, μεγάλο μέρος της μελλοντικής φυσικής ηγεσίας του κοιτάζει αλλού. Ανοιχτά μυαλά διώχνονται έξω και εδώ επικρατεί μια κλειστή πακεταρισμένη σκέψη. Μπορεί ο εθνικός παλμός να ενεργοποιήσει ελληνικές εμπνεύσεις για καινοτόμες ιδέες, δηλαδή τα κλειδιά για την επιτυχία της πατρίδας σε μια ραγδαίως εξελισσόμενη υφήλιο, όπου θα ξεχωρίζουν κοινωνίες με δυνατότητες ανάλυσης, κριτικής, αξιολόγησης, δημιουργίας;

Υπάρχει άραγε μια κρίσιμη μάζα συμπολιτών μας πεπεισμένη ότι η χώρα θα προοδεύσει μόνο αν υλοποιηθούν θεμελιώδεις αναπτυξιακοί, κοινωνικοί και οικονομικοί στόχοι; Ότι απαιτείται σημαντική βελτίωση της ουσιαστικής μόρφωσης και της ανταγωνιστικότητας; Ότι είναι μονόδρομος η πλήρης ένταξη στο ευρωπαϊκό πρόταγμα και η έξυπνη εναρμόνιση με την παγκοσμιοποίηση; Ότι προτεραιότητα στην επίπονη πορεία αλλαγών έχει η άρση του μακρόχρονου ελληνικού «εξαιρετισμού», δηλαδή της απόκλισης από τον ορθολογισμό του ανεπτυγμένου κόσμου; Αμφίβολο αν υπάρχει. Οι εξελίξεις των τελευταίων μηνών δείχνουν ότι τα ζητήματα που πράγματι κινητοποιούν την ελληνική κοινωνία είναι άλλου τύπου.