Πραγματικά δεν ξέρω πώς να χειριστώ την άκρως ενδιαφέρουσα επιστολή του Umberto Eco που έγραψε στον εγγονό του (σαν ένα είδος πνευματικής παρακαταθήκης). Διαβάζοντάς την στα ιταλικά, σκέφτηκα πως θα ήταν ενδιαφέρον να το διαβάσουν μεταφρασμένο στα ελληνικά, οι φίλοι μου του FB και όχι μόνο. Μπορώ να πω πως έψαξα στο διαδίκτυο για να δω αν έχει μεταφραστεί στη γλώσσα μας και δεν διαπίστωσα κάτι σχετικό. Ζήτησα από τη γυναίκα μου να τη μεταφράσει και σας την παραθέτω.
Ομολογώ πως κόλλησα στο μακροσκελές τής επιστολής, αλλά δίστασα να αφαιρέσω αποσπάσματα γιατί θα έβαζαν σε κίνδυνο την γενικότερη εικόνα τής τρυφερότητας και των τολμηρών προτροπών τού παππού προς τον εγγονό…
Έτσι, σας προτείνω να εκλάβετε αυτό το κείμενο ως το 223ο Σχόλιο, δείχνοντας την κατάλληλη υπομονή.
Ακόμα και ως παππούς, ο Eco δίνει μαθήματα μιας προχωρημένης φιλοσοφίας και ενός τρόπου διδαχής προς τους νεώτερους (και όχι μόνο)…

Νότης Μαυρουδής

«Αγαπημένε μου εγγονέ,
δεν θα ήθελα αυτή η χριστουγεννιάτικη επιστολή να φανεί υπερβολικά συναισθηματική και να επιδεικνύει συμβουλές γύρω από την αγάπη για τους ομοίους μας, για την πατρίδα, για τον κόσμο και τέτοιου είδους πράγματα. Δεν θα με άκουγες και, τη στιγμή της εφαρμογής (εσύ ενήλικας κι εγώ πεθαμένος ) το αξιακό σύστημα θα είναι τόσο αλλαγμένο που μάλλον οι παραινέσεις μου θα αποδεικνύονταν ξεπερασμένες.
Οπότε θα ήθελα σταθώ σε μία μόνο παραίνεση, την οποία θα είσαι σε θέση να την εφαρμόσεις ακόμα και τώρα, ενώ ταξιδεύεις στο διαδίκτυο με το iPad, ούτε θα κάνω το λάθος να σε αποτρέψω απ’ αυτό, όχι τόσο γιατί θα έμοιαζα με γερογκρινιάρη παππού, αλλά γιατί είναι κάτι που το κάνω κι εγώ. Το πολύ-πολύ να σε συμβουλεύσω, εάν κατά τύχη πέσεις στις εκατοντάδες ιστοσελίδες με πορνογραφικό περιεχόμενο που παρουσιάζουν τη σχέση ανάμεσα σε δύο ανθρώπινα πλάσματα ή ανάμεσα σε έναν άνθρωπο κι ένα ζώο με χιλιάδες τρόπους, να προσπαθήσεις να μην πιστέψεις ότι οι σεξουαλικές σχέσεις είναι αυτό, μεταξύ άλλων αρκετά μονότονο, γιατί πρόκειται για μια σκηνή μυθοπλασίας, για να σε αναγκάσει να μην βγεις από το σπίτι και να δεις τα πραγματικά κορίτσια. Ξεκινώ απ’ την υπόθεση ότι είσαι ετεροφυλόφιλος, διαφορετικά προσάρμοσε τις παραινέσεις μου στην δική σου περίπτωση: αλλά κοίτα τα κορίτσια, στο σχολείο ή όπου πηγαίνεις να παίξεις, γιατί είναι καλύτερες οι πραγματικές από τις τηλεοπτικές και κάποια μέρα θα σου προσφέρουν απολαύσεις μεγαλύτερες από εκείνες του διαδικτύου. Πίστεψε σε αυτόν που έχει περισσότερη πείρα από σένα (και αν είχα κοιτάξει τις σεξουαλικές σχέσεις μόνο στο κομπιούτερ, ο πατέρας σου δεν θα είχε γεννηθεί κι εσύ ποιος ξέρει που θα ήσουν, μάλλον δεν θα υπήρχες καθόλου).
Ωστόσο δεν είναι αυτό για το οποίο ήθελα να σου μιλήσω, αλλά για μια ασθένεια που χτύπησε τη γενιά σου, όπως και εκείνα τα μεγαλύτερα παιδιά τα οποία μπορεί να πηγαίνουν ήδη στο πανεπιστήμιο: την απώλεια μνήμης.
Είναι αλήθεια πως εάν σου έρθει η επιθυμία να μάθεις για τον Καρλομάγνο ή πού βρίσκεται η Κουάλα Λουμπούρ αρκεί να πιέσεις ένα πλήκτρο και το διαδίκτυο θα σου το πει αμέσως. Κάντο όποτε χρειάζεται, αλλά μετά τη χρήση του κοίτα να θυμάσαι ό,τι πληροφορία σου δόθηκε, ώστε να μην είσαι αναγκασμένος να το αναζητήσεις δεύτερη φορά, εάν κατά τύχη σου ερχόταν η κατεπείγουσα ανάγκη, ας πούμε για μια σχολική εργασία. Το ρίσκο είναι ότι, μια που σκέφτεσαι πως το κομπιούτερ σου μπορεί να σου το πει ανά πάσα στιγμή, χάσεις την ευχαρίστηση της απομνημονευμένης γνώσης. Θα ήταν κάπως σαν, έχοντας μάθει να πηγαίνεις από τον τάδε δρόμο στον παρατάδε δρόμο κι αφού υπάρχουν λεωφορεία ή το μετρό τα οποία σου επιτρέπουν να μετακινείσαι δίχως κόπο (το οποίο είναι πολύ βολικό και να το κάνεις κάθε φορά που βιάζεσαι), να σκέφτεσαι ότι έτσι δεν χρειάζεται πια να περπατάς. Αλλά εάν δεν περπατάς αρκετά μετά θα γίνεις άτομο με «διαφορετικές ικανότητες», όπως λένε σήμερα για να προσδιορίσουν όποιον είναι αναγκασμένος να κινείται με αμαξίδιο. Εντάξει, το ξέρω ότι αθλείσαι, οπότε γνωρίζεις να κινείς το σώμα σου, αλλά ας επιστρέψουμε στον εγκέφαλό σου.
Η μνήμη είναι ένας μυς όπως εκείνοι των ποδιών, εάν δεν τον ασκείς ατροφεί κι εσύ γίνεσαι (από πνευματική άποψη) άτομο με διαφορετικές ικανότητες, δηλαδή (ας μιλήσουμε καθαρά) ένας μειωμένης αντίληψης. Κι επειδή για όλους υπάρχει ο κίνδυνος, όταν γίνεις γέρος να σου έρθει το αλτσχάϊμερ, ένας από τους τρόπους να αποφύγεις αυτό το δυσάρεστο ατύχημα είναι να ασκείς πάντα τη μνήμη.
Οπότε να η δική μου δίαιτα. Κάθε πρωί μάθε ένα στίχο, ένα σύντομο ποίημα ή, όπως δίδασκαν εμάς, το “La Cavallina Storna”(1) ή το «Il sabato del villaggio»(2). Κι είθε να συναγωνιστείτε με τους φίλους σου, για το ποιος θυμάται καλύτερα. Εάν δεν είναι αρεστή η ποίηση, κάντο με τη σύνθεση των ποδοσφαιρικών ομάδων, αλλά πρόσεχε δεν πρέπει να ξέρεις ποιοι είναι οι ποδοσφαιριστές της Ρόμα σήμερα, αλλά και εκείνους των άλλων ομάδων κι ακόμα καλύτερα των ομάδων του παρελθόντος (σκέψου ότι εγώ θυμάμαι τη σύνθεση της Τορίνο όταν το αεροπλάνο τους κατέπεσε στην Superga(3) με όλους τους ποδοσφαιριστές μέσα: Bacigalupo, Ballarin, Maroso κ.α.). Κάνε αγώνες μνήμης, ίσως πάνω στα βιβλία που έχεις διαβάσει (ποιος ήταν πάνω στην Ισπανιόλα στην αναζήτηση του νησιού των θησαυρών; Ο Τριλώνεϋ, ο κάπτεν Σμόλετ, ο Δρ Λάϊβζι, ο Λονγκ Τζον Σίλβερ, ο Τζιμ…). Κοίτα εάν οι φίλοι σου θυμηθούν ποιοι ήταν οι υπηρέτες των τριών Σωματοφυλάκων και του Νταρτανιάν (Γκριμό, Μπαζέν, Μουσκετόν και Πλανσέ)…Κι αν δεν θέλεις να διαβάσεις τους « Οι Τρεις Σωματοφύλακες» (δεν ξέρεις τι θα έχεις χάσει) κάντο με, τι να πω, με κάποια από τις ιστορίες που έχεις διαβάσει.
Μοιάζει με παιχνίδι (και είναι παιχνίδι), αλλά θα δεις με πόσα πρόσωπα, με πόσες ιστορίες, με πόσες και κάθε είδους αναμνήσεις θα γεμίσει το κεφάλι σου. Θα έχεις αναρωτηθεί γιατί τα κομπιούτερ τα λέγαμε κάποτε ηλεκτρονικούς εγκεφάλους: είναι διότι επινοήθηκαν πάνω στο πρότυπο του δικού σου (του δικού μας) εγκεφάλου, μόνο που ο εγκέφαλός μας έχει περισσότερες δυνατότητες διασυνδέσεων από ένα κομπιούτερ, είναι ένα είδος κομπιούτερ που το κουβαλάς και που μεγαλώνει, που ενδυναμώνεται με την άσκηση, ενώ το κομπιούτερ που έχεις στο τραπέζι όσο περισσότερο το χρησιμοποιείς τόσο περισσότερο χάνει σε ταχύτητα και μετά από κάποιο χρόνο πρέπει να το αλλάξεις. Αντίθετα το μυαλό σου μπορεί σήμερα να διαρκέσει μέχρι και ενενήντα χρόνια και στα ενενήντα (εάν το έχεις κρατήσει σε άσκηση) μπορεί να θυμάται περισσότερα πράγματα από όσα θυμάσαι τώρα. Και δωρεάν.
Μετά υπάρχει και η ιστορική μνήμη, εκείνη που δεν σχετίζεται με τα γεγονότα της ζωής σου ή με τα πράγματα που διάβασες, αλλά με ό,τι έχει συμβεί πριν από τη γέννησή σου.
Σήμερα εάν πας στον κινηματογράφο πρέπει να μπεις μια συγκεκριμένη ώρα, τότε που ξεκινά η ταινία, κι όταν η ταινία αρχίζει κάποιος σε παίρνει κατά κάποιο τρόπο από το χέρι και σου λέει τι συμβαίνει. Στα δικά μου χρόνια μπορούσες να μπεις στον κινηματογράφο οποιαδήποτε στιγμή, θέλω να πω και στη μέση της προβολής, έφτανες ενώ συνέβαιναν κάποια πράγματα και προσπαθούσες να αντιληφθείς τι είχε συμβεί προηγουμένως (έπειτα, όταν η ταινία ξεκινούσε και πάλι απ’ την αρχή, έβλεπες εάν είχες καταλάβει τα πάντα σωστά-πέρα από το γεγονός πως εάν η ταινία σού είχε αρέσει μπορούσες να μείνεις και να δεις ξανά ακόμα και το μέρος που είχες ήδη δει). Να λοιπόν, η ζωή είναι σαν μια προβολή ταινίας, όπως γινόταν στην εποχή μου. Μπαίνουμε στη ζωή όταν πολλά πράγματα έχουν ήδη συμβεί, εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, και είναι σημαντικό να μάθουμε εκείνο που συνέβη πριν από τη γέννησή μας. Χρησιμεύει για να καταλάβουμε καλύτερα γιατί σήμερα συμβαίνουν πολλά νέα γεγονότα.
Το σχολείο βέβαια (εκτός από τα προσωπικά σου αναγνώσματα) θα έπρεπε να σου διδάξει να απομνημονεύεις εκείνο που συνέβη πριν από τη γέννησή σου, αλλά φαίνεται πως δεν το κάνει σωστά, γιατί διάφορες έρευνες μας λένε πως οι σημερινοί έφηβοι, ακόμη και οι μεγαλύτεροι που ήδη πηγαίνουν στο πανεπιστήμιο, εάν γεννήθηκαν κατά τύχη το 1990 δεν γνωρίζουν (και ίσως δεν θέλουν να μάθουν) τι είχε συμβεί το 1980 (και δεν μιλάμε για ό,τι συνέβη πενήντα χρόνια πριν). Μας λένε οι στατιστικές ότι αν απευθύνεις σε κάποιους την ερώτηση ποιος ήταν ο Άλντο Μόρο(4) απαντάνε ότι ήταν ο αρχηγός των Κόκκινων Ταξιαρχιών- ενώ αντίθετα σκοτώθηκε από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες.
Για να μην αναφερθούμε στις Ερυθρές Ταξιαρχίες. Παραμένουν για πολλούς κάτι το μυστηριώδες, κι όμως ήταν η τρέχουσα πραγματικότητα, πριν κάτι παραπάνω από τριάντα χρόνια. Γεννήθηκα το 1932, δέκα χρόνια μετά την άνοδο του φασισμού στην εξουσία, αλλά γνώριζα ακόμα και ποιος ήταν πρωθυπουργός κατά την περίοδο της Πορείας προς την Ρώμη (τι είναι αυτό;). Ίσως το φασιστικό σχολείο μού το είχε διδάξει για να μου εξηγήσει πόσο ήταν ηλίθιος και κακός εκείνος ο πρωθυπουργός («ο δειλός Φάκτα»5) ο οποίος αντικαταστάθηκε από τους φασίστες. Εντάξει, αλλά τουλάχιστον το γνώριζα. Κι ύστερα, πέρα από το σχολείο, ένας σημερινός νέος δεν ξέρει ποιες ηθοποιοί τού σινεμά υπήρξαν πριν από είκοσι χρόνια, ενώ εγώ ήξερα ποια ήταν η Φραντσέσκα Μπερτίνι, που έπαιζε στον βωβό κινηματογράφο είκοσι χρόνια πριν τη γέννησή μου. Ίσως γιατί ξεφύλλιζα παλιά περιοδικά που υπήρχαν συγκεντρωμένα στην αποθήκη μας, σε παροτρύνω λοιπόν να ξεφυλλίζεις ακόμα και παλιά περιοδικά, γιατί είναι ένας τρόπος να μαθαίνεις τι συνέβαινε πριν να γεννηθείς.
Μα γιατί είναι τόσο σημαντικό να ξέρεις τι συνέβη πριν; Γιατί πολλές φορές εκείνο που συνέβη πρώτα, σου εξηγεί γιατί κάποια γεγονότα συμβαίνουν σήμερα και σε κάθε περίπτωση, όπως και με τις συνθέσεις των ποδοσφαιριστών, είναι ένας τρόπος να διευρύνουμε τη μνήμη μας.
Πρόσεξε, αυτό δεν μπορείς να το κάνεις μόνο με τα βιβλία και τα περιοδικά, το πραγματοποιείς κάλλιστα και με το διαδίκτυο. Που χρησιμοποιείται όχι μόνο για να μιλάς με τους φίλους σου, αλλά επίσης για να μιλάς (ας πούμε) με την ιστορία τού κόσμου. Ποιοι ήταν οι Χετταίοι; Και οι Καμιζάρντι; Και ποια ονόματα είχαν οι τρεις καραβέλες του Κολόμβου; Πότε εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι; Η κιβωτός του Νώε μπορούσε να είχε τιμόνι; Πώς έλεγαν τον πρόγονο του βοδιού; Υπήρχανε περισσότερες τίγρεις πριν από εκατό χρόνια απ’ ό,τι σήμερα; Τι ήταν η αυτοκρατορία του Μάλι; Και ποιος μιλούσε για την Αυτοκρατορία του Κακού; Ποιος υπήρξε ο δεύτερος Πάπας στην ιστορία; Πότε εμφανίστηκε ο Μίκυ Μάους;
Θα μπορούσα να συνεχίσω στο άπειρο και θα ήταν όλες πανέμορφες περιπέτειες αναζήτησης. Και τα πάντα προς θύμηση. Θα έρθει η ημέρα που θα είσαι ηλικιωμένος και θα αισθάνεσαι σαν να είχες ζήσει χίλιες ζωές, γιατί θα είναι σαν να ήσουν παρών στη μάχη τού Βατερλό, να είχες παραστεί στη δολοφονία τού Ιουλίου Καίσαρα και να ήσουν σε μικρή απόσταση από το μέρος όπου ο Μπέρτχολντ επονομαζόμενος και Μαύρος, ανακατεύοντας σε ένα γουδί ουσίες για να βρει τον τρόπο να κατασκευάζει χρυσό, ανακάλυψε κατά λάθος το μπαρούτι και ανατινάχτηκε στον αέρα (και καλά έπαθε). Άλλοι φίλοι σου αντίθετα, που δεν θα καλλιεργήσουν τη μνήμη τους, θα έχουν ζήσει μόνο μια ζωή, την δική τους, που θα υπήρξε αρκετά μελαγχολική και στερημένη μεγάλων συγκινήσεων. Καλλιέργησε λοιπόν τη μνήμη και από αύριο ξεκίνα να μαθαίνεις από μνήμης το “La Vispa Teresa”(6).»

Υποσημειώσεις:
Το έγκριτο ιταλικό περιοδικό «L’ Espresso» ζήτησε από δεκατέσσερις σπουδαίες προσωπικότητες του πνεύματος, να γράψουν από μια επιστολή για το 2014. Η επιστολή του Umberto Eco προς τον 14χρονο τότε εγγονό του δημοσιεύτηκε στις 3/1/2014.

1. Ποίημα του Τζιοβάνι Πάσκολι (Giovanni Pascoli), εμβληματικός Ιταλός ποιητής του τέλους του 19ου αιώνα.
2. Ποίημα του Τζιάκομο Λεοπάρντι (Giacomo Leopardi) o οποίος θεωρείται ο σπουδαιότερος Ιταλός ποιητής του 19ου αιώνα και μια από τις πιο ξεχωριστές μορφές τής παγκόσμιας λογοτεχνίας.
3. Τραγικό αεροπορικό δυστύχημα που συνέβη στις 4/5/1949 όταν το αεροπλάνο της μεγάλης ποδοσφαιρικής ομάδας Τορίνο, προσέκρουσε στον λόφο Σουπέργκα και συνετρίβη…
4. Άλντο Μορο (Aldo Moro): Σημαντικός Ιταλός πολιτικός, ο οποίος υπήρξε δύο φορές πρωθυπουργός της Ιταλίας. Αν και χριστιανοδημοκράτης, συνομιλούσε με τον κομμουνιστή ηγέτη Ενρίκο Μπερλίνγκουερ στο πλαίσιο του ιστορικού συμβιβασμού. Δολοφονήθηκε στις 16/3/1978 από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες.
5. Λουίτζι Φάκτα (Luigi Facta): Ιταλός πολιτικός και Πρωθυπουργός της χώρας κατά τη διάρκεια της πορείας των μελανοχιτώνων προς την Ρώμη, η οποία ξεκίνησε στις 28/10/1922 (δεν είναι τυχαία η κήρυξη του πολέμου στην Ελλάδα το 1940 την ίδια ημερομηνία), την οποία οργάνωσαν ένοπλα μέλη τού φασιστικού κόμματος, τα οποία απειλώντας να κάνουν πραξικόπημα, οδήγησαν τον Βασιλιά Βιτόριο Εμμανουέλε Γ, να ζητήσει την παραίτηση της κυβέρνησης Φάκτα και να καλέσει τον Μουσολίνι να αναλάβει την εξουσία…
6. Λουίτζι Σαϊλέρ (Luigi Sailer): Ιταλός συγγραφέας, γνωστός κυρίως απ’ αυτό το ποίημα που έγραψε για παιδιά και είναι το πιο γνωστό στο είδος του, σε όλη την Ιταλία.

Μετάφραση και υποσημειώσεις: Βάσω Μαυρουδή