Υπάρχουν πολλά στοιχεία για τα οποία αισθανόμαστε ευτυχείς που κατοικούμε στην Ευρώπη. Ζούμε στην πιο φιλική προς το περιβάλλον ήπειρο, μετατρέπουμε τον πλούτο και την ανάπτυξη σε ποιότητα ζωής, μοιράζουμε τον πλούτο και την ανάπτυξη με πιο ισορροπημένο και κοινωνικά ευαίσθητο τρόπο
Το είπε πρόσφατα ο Εμανουέλ Μακρόν μετά τη συζήτηση με τον Γιούργκεν Χάμπερμας και τον Ζίγκμαρ Γκάμπριελ : «Είναι ανάγκη να πιστέψουν και πάλι οι πολίτες στην Ευρώπη, για την οποία δεν έχει κανείς έναν καλό λόγο να πει τα τελευταία χρόνια.»
Έχει δίκιο. Η μεγαλύτερη απειλή δεν προέρχεται από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη. Προέρχεται από την άνοδο του ευρωσκεπτικισμού. Άνοδος που, σε μεγάλο βαθμό, οφείλεται σε παρανοήσεις, επιφανειακή ανάγνωση των αιτιών των προβλημάτων μας και σε συστηματική υποτίμηση των επιτευγμάτων μας.
Γι’ αυτό, πριν από οποιαδήποτε κριτική, θέλω σήμερα να πω έναν καλό λόγο για την Ευρώπη!
Ενωμένη Ευρώπη: ένα project Ειρήνης, Ανάπτυξης & Ευημερίας
Η Ενωμένη Ευρώπη ήταν ένα εγχείρημα Ειρήνης, Ανάπτυξης & Ευημερίας. Ας δούμε αν εκπλήρωσε αυτόν το στόχο.
Οπως φαίνεται από τα διαγράμματα (1-3, Πηγή Worldbank), τα 60 χρόνια του ευρωπαϊκού εγχειρήματος ήταν μια σπάνια περίοδος ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργασίας, ανάπτυξης και ανόδου του βιοτικού επιπέδου για την Ευρώπη.
Αυτή η πρόοδος δεν είναι προφανής ούτε αυτόματη, όπως φαντάζει, ίσως, στα μάτια των νεότερων. Δεν συνέβη από τύχη ή λόγω ..ζωδίου της Ευρώπης. Θα καταλάβουμε τη διαφορά αν δούμε την εξέλιξη του πληθυσμού της Γαλλίας τον 20ό αιώνα.
Στο Α΄ μισό του 20ού αιώνα είναι εμφανής η στασιμότητα του γαλλικού πληθυσμού. Βλέπουμε τις χαρακτηριστικές βουτιές στα χρόνια των δύο παγκοσμίων πολέμων, βλέπουμε και τη θεαματική άνοδο στο Β΄ μισό του 20ού αι. Άνοδος που αποδεικνύει ότι το εγχείρημα της Ένωσης ήταν ΕΠΙΤΥΧΕΣ!
Ο μύθος της αντιαναπτυξιακής λιτότητας
Η πιο συχνή κατηγορία προς την Ευρώπη είναι ότι ασκεί «κακές» αντιαναπτυξιακές πολιτικές σε αντιδιαστολή προς τις αναπτυξιακές πολιτικές των ΗΠΑ. Κατηγορείται πως σκοτώνει την ανάπτυξη με τις πολιτικές «λιτότητας» του Μάαστριχτ, τη γραφειοκρατία και τη δυσκαμψία των πολλών κρατικών οντοτήτων.
Προς επίρρωσιν των κατηγοριών προς την Ευρώπη χρησιμοποιείται το παράδειγμα των ΗΠΑ, οι οποίες ασκώντας επεκτατική οικονομική πολιτική επιτυγχάνουν πολύ υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης από την Ευρώπη.
Ισχύει αυτό το επιχείρημα;
Η προσεκτική ανάγνωση των δεδομένων δεν υποστηρίζει το αφήγημα της αμερικανικής υπεροχής έναντι της Ευρώπης. (Πηγή Eurostat εδώ & FED εδώ)
Η Αμερική, πράγματι, αναπτύσσεται με μεγαλύτερη ταχύτητα τα τελευταία 20 χρόνια (Διάγραμμα 5). Αλλά αυτό οφείλεται, κυρίως, στον υψηλότερο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού. Το οποίο, με τη σειρά του, οφείλεται, κυρίως, στη μετανάστευση.
Αν περιοριστούμε, δηλαδή, στον κατά κεφαλήν ρυθμό ανάπτυξης του ΑΕΠ (Διάγραμμα 6), το δείκτη που συνδέεται με τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, διαπιστώνουμε πως η Ευρώπη δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τις ΗΠΑ! Έχει όμως να διδαχθεί τα οφέλη της μετανάστευσης. Γιατί, όπως παρατηρεί και ο Τομάς Πικετί, οι ΗΠΑ χωρίς τη μετανάστευση θα έμοιαζαν στη γερασμένη Ευρώπη.
Μετατρέποντας τον πλούτο σε Ποιότητα ζωής
Προφανώς, οι προσδοκίες μας -όλων των Ευρωπαίων- δεν περιορίζονται στην παραγωγή νέου πλούτου. Θέλουμε και να κατανέμεται δίκαια, να αμβλύνονται οι ανισότητες, να ενισχύεται η κοινωνική συνοχή, να βελτιώνεται η καθημερινότητα όλων των ευρωπαίων πολιτών.
Ε, λοιπόν, σε όλα αυτά τα πεδία, η Ευρώπη υπερέχει των ΗΠΑ.
Η «Μετατροπή του πλούτου σε Ποιότητα ζωής» είναι δείκτης που επινόησε το Boston Consulting Group. Αξιολογεί πώς μεταφράζεται ο πλούτος σε ποιότητα ζωής και βασίζεται σε παραμέτρους όπως: Οικονομική Σταθερότητα, Εισόδημα, Απασχόληση, Υγεία, Μόρφωση, Υποδομές, Εισοδηματική Ισότητα, Κοινωνία Πολιτών, Υποδομές.
Με άλλα λόγια, η αμερικανική εταιρεία συμβούλων δίνει όνομα σ’ αυτό που βιώνουμε αλλά ξεχνάμε να θυμόμαστε: ότι ζούμε στην πιο φιλική στον πολίτη γεωγραφική περιοχή της Γης. Δυστυχώς, όπως συχνά συμβαίνει στη ζωή, υποτιμούμε αυτά που έχουμε πετύχει ή, ακόμη χειρότερο, τα θεωρούμε αυτονόητα και δεδομένα.
Συγκλίνοντας σε έναν κόσμο που αποκλίνει
Η δεύτερη συνήθης κατηγορία εναντίον της Ευρώπης είναι ότι η αρχιτεκτονική του ευρώ, η έλλειψη αλληλεγγύης και η απουσία δημοσιονομικών μεταβιβάσεων (δημοσιονομικής ένωσης) διευρύνουν τις περιφερειακές ανισότητες.
Κι όμως, η Ευρώπη τα καταφέρνει καλύτερα από τις ΗΠΑ στην οικονομική σύγκλιση των διαφορετικών περιφερειών/γεωγραφικών περιοχών. Κι ας αντιμετωπίζει τόσα προβλήματα, κι ας είναι διαρκής τροχοπέδη οι εγγενείς αδυναμίες της ατελούς ένωσης.
Σε αντίθεση με ό,τι (θέλουμε να) πιστεύουμε, η Ευρώπη συγκλίνει. Με βραδύτερους ρυθμούς από τους επιθυμητούς αλλά, παρά την κρίση και κόντρα στον καιρό, η Ευρώπη συγκλίνει.
Η Βουλγαρία και η Ρουμανία εν μέσω κρίσης βελτίωσαν εντυπωσιακά το εισόδημά τους συγκριτικά με τα χρόνια πριν την ένταξή τους στην Ε.Ε. (2007) (Κατά κεφαλήν ΑΕΠ: Βουλγαρία 4300€@2007 -> 6600€@2016, Ρουμανία 6000€@2007 -> 8100€@2015). Και η σύγκλιση δεν περιορίζεται στις φτωχές χώρες, όπου επιτυγχάνεται ευκολότερα. Η σύγκλιση είναι γενικευμένη τάση στην Ευρώπη.
Το διάγραμμα 8 απεικονίζει την εξέλιξη του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Πορτογαλίας, της Ελλάδας, της Ισπανίας και της Ευρωπαϊκής Ενωσης ως ποσοστού του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ Γαλλίας & Γερμανίας. (Πηγή Eurostat).
Όπως βλέπετε, στο διάστημα 1995-2016 και παρά την κρίση, οι οικονομίες που συμμετέχουν στην ΟΝΕ συγκλίνουν.
Η καθολική τάση σύγκλισης εντός Ε.Ε. αποτυπώνεται καλύτερα στην πορεία του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ε.Ε. Το 1995 ο μέσος πολίτης της Ε.Ε. ήταν πολύ φτωχότερος από τον πλούσιο Γερμανό & Γάλλο πολίτη: το μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ των πολιτών της Ε.Ε. ανερχόταν μόλις στο 69% του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ Γαλλίας & Γερμανίας. Το 2016 είχε αυξηθεί στο 81%!
Με κόντρα τον καιρό
Η σύγκλιση που αποτυπώνεται στο διάγραμμα 8 μπορεί να φανεί σε κάποιους φτωχή. Αλλά είναι επίτευγμα μεγάλο, αν δούμε πιο προσεκτικά τις τάσεις των καιρών. Διότι η επιτυχία της σύγκλισης των εισοδημάτων στην Ευρώπη πραγματοποιείται σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον που ευνοεί τις εισοδηματικές ανισότητες. Η διεύρυνση των ανισοτήτων είναι «φαινόμενο» που χαρακτηρίζει την εποχή μας όχι μόνο σε επίπεδο νοικοκυριών αλλά και σε επίπεδο πόλεων & περιφερειών εδώ και εδώ.
Στις ΗΠΑ, τα μέσα εισοδήματα των πολιτών στις διαφορετικές περιφέρειες των ΗΠΑ συνέκλιναν μέχρι τη δεκαετία του 1980. Μετά το 1980 η τάση αυτή αναστράφηκε, σύμφωνα με το «Washington Monthly». Το σχετικό άρθρο συνοδεύεται από ένα εντυπωσιακό διάγραμμα, που δείχνει πως ο λόγος του εισοδήματος των πολιτών των περιφερειών των ΗΠΑ προς το μέσο εισόδημα της μητροπολιτικής περιοχής της Νέας Υόρκης ακολούθησε πτωτική τροχιά μετά το 1980.
Στην πραγματικότητα τo παραπάνω διάγραμμα δίνει μια περιορισμένη εικόνα για την πορεία απόκλισης των εισοδημάτων στις διαφορετικές περιφέρειες των ΗΠΑ. Το περισσότερο που δείχνει είναι ότι τα εισοδήματα μιας περιοχής των ΗΠΑ (Νέας Υόρκης) αυξήθηκαν πολύ ταχύτερα από την υπόλοιπη χώρα. Χρησιμοποίησα όμως το παραπάνω διάγραμμα για να εστιάσω την προσοχή του αναγνώστη σε μια ενδιαφέρουσα αλλά όχι πολύ γνωστή συζήτηση: η περιφερειακή σύγκλιση στις ΗΠΑ μετά το 1980 σταμάτησε!
Στις ΗΠΑ, οι οικονομίες των διαφόρων περιοχών της χώρας ακολουθούσαν πορεία σύγκλισης για πάνω από 100 χρόνια. Αλλά μετά το 1980 η σύγκλιση σταμάτησε, όπως παρατήρησε ήδη από το 1992 ένας οικονομολόγος της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠA στη μελέτη «Are regional per capita earnings diverging?». Πιο πρόσφατα ερευνητές από τo Πανεπιστήμιο του Harvard προσπάθησαν να εξηγήσουν τα αίτια του φαινομένου: «Why Has Regional Income Convergence in the U.S. Stopped?».
Υπό το πρίσμα αυτό πρέπει να αξιολογήσουμε την επιτευχθείσα οικονομική σύγκλιση εντός Ε.Ε. & εντός Ευρωζώνης τα τελευταία 20 χρόνια ακόμα πιο θετικά.
Δικαιότερη Ανάπτυξη
Τις τελευταίες δεκαετίες οι εισοδηματικές ανισότητες έχουν αυξηθεί σημαντικά στις περισσότερες ανεπτυγμένες και σε πολλές αναπτυσσόμενες οικονομίες. Πρόκειται για παγκόσμια τάση που τείνει να εξελιχθεί σε μείζον κοινωνικό και πολιτικό πρόβλημα. Η Ευρώπη δεν αποτελεί εξαίρεση, παρουσιάζει, ωστόσο, πολύ ηπιότερη διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων από τις ΗΠΑ και τον Καναδά.
Ένας δείκτης εισοδηματικής ανισότητας των νοικοκυριών είναι το ποσοστό του συνολικού εισοδήματος που συγκεντρώνεται στο πλουσιότερο 1% των πολιτών κάθε χώρας. Στις ΗΠΑ το 1990 το πλουσιότερο 1% των πολιτών συγκέντρωσε το 13% των συνολικών προ φόρων εισοδημάτων εκείνης της χρονιάς. Το 2007 το 1% των πολιτών συγκέντρωσε το 18,3%. Οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι, υπήρξε δηλαδή σημαντική διεύρυνση των ανισοτήτων. Στο διάγραμμα 10, αποτυπώνεται η εξέλιξη του σχετικού δείκτη στο διάστημα 1990-2007 για τις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ (στοιχεία εδώ σελ. 39). Όσο πιο μεγάλο το μήκος του βέλους τόσο πιο μεγάλη η διεύρυνση των ανισοτήτων που σημειώθηκε την περίοδο 1990-2007. Διαπιστώνουμε ότι η διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων ήταν πολύ πιο ήπια, σχεδόν αμελητέα στις μεγάλες οικονομίες της Ευρώπης (Γερμανία, Γαλλία & Ιταλία) συγκριτικά με ΗΠΑ & Καναδά. Δηλαδή, στην Ευρώπη ο πλούτος που παράγεται μοιράζεται στα νοικοκυριά δικαιότερα.
Υπάρχουν πολλά στοιχεία για τα οποία αισθανόμαστε ευτυχείς που κατοικούμε στην Ευρώπη. Ζούμε στην πιο «πράσινη», φιλική προς το περιβάλλον ήπειρο, μετατρέπουμε τον πλούτο και την ανάπτυξη σε ποιότητα ζωής, μοιράζουμε τον πλούτο και την ανάπτυξη με πιο ισορροπημένο και κοινωνικά ευαίσθητο τρόπο. Είμαστε η ήπειρος της δημοκρατίας, της αρμονικής συνύπαρξης πολλών πολιτισμών και θρησκειών και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Για όλα τα παραπάνω η Ευρώπη σήμερα είναι η Γη της Επαγγελίας για όσους ξέρουν τι θα πει να ζεις στην κόλαση του πολέμου, της πείνας και του φόβου.
Κι ας ξέρουν, όπως κι εμείς άλλωστε, πως η Ευρώπη δεν είναι Παράδεισος.