Κάπου διάβασα ότι ο Ρ. Σουμάν, ιδρυτής της σημερινής ΕΕ, προς τας δυσμάς του βίου του, είχε πει: «Αν μπορούσα να ξεκινήσω από την αρχή, δεν θα άρχιζα από τον άνθρακα και τον χάλυβα, αλλά από τον Πολιτισμό». Η Ευρωπαϊκή Ένωση άρχισε με 6 χώρες ως «Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα». Μετά από έναν καταστροφικό πόλεμο, η ήπειρος και οι λαοί της λαχταρούσαν να χτίσουν ξανά τις οικονομίες τους. Το κατάφεραν και σε μισό αιώνα έφθασαν ξανά στο υψηλότερο επίπεδο υλικής ευμάρειας. Ταυτόχρονα, πολλές ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις έγιναν πάλι πολιτισμικά κέντρα αναφοράς σε παγκόσμιο επίπεδο, όπως και πριν από τον πόλεμο, με μόνο ανταγωνιστή την Αμερική.
Στο μνημειώδες έργο του «Η Ευρώπη μετά τον Πόλεμο», ο Tony Judt αναφέρεται στην πνευματική έρημο στην οποία μεταβλήθηκαν οι Ανατολικοευρωπαϊκές χώρες μετά την ένταξή τους στο Ανατολικό στρατόπεδο. Οι πνευματικοί άνθρωποι και δημιουργοί του μεσοπολέμου, είτε εξολοθρεύθηκαν στη δίνη του πολέμου, είτε κατέφυγαν στη Δυτική Ευρώπη και την Αμερική. Όσοι απέμειναν πίσω εξαφανίσθηκαν στο καμίνι της Σταλινικής παράνοιας και της Ζτανοβικής απολυτότητας «Τέχνη είναι ό,τι αποφασίζει το κόμμα». Κάποτε ζωντανά κομμάτια της ευρωπαϊκής πραγματικότητας, χώρες όπως η Πολωνία, η Τσεχία, η Αυστρία, μεταβλήθηκαν σε γκρίζες ζώνες ομοιόμορφων ζωντανών νεκρών. Η επανεμφάνισή τους μετά το 1989, ακόμη και η ένταξή τους στην ΕΕ, δεν έχει ακόμη ξεπλύνει τα σημάδια της 40χρονης πνευματικής στέρησης στην οποία μεγάλωσαν δύο γενιές πολιτών. Η προσφορά της Ανατολικής Ευρώπης και της Ρωσίας στο παγκόσμιο πολιτισμικό γίγνεσθαι, είναι ακόμη ασήμαντη σε σχέση με τα προπολεμικά δεδομένα.
Στην Ελλάδα, η πολιτισμική έρημος πραγματώθηκε με μεγάλη καθυστέρηση, στο τέλος του αιώνα, χωρίς η χώρα να έχει, επισήμως, λόγω Γιάλτας, ενταχθεί στον Σταλινικό παράδεισο. Πολιτικά, γλυτώσαμε το 1949 τη μοίρα της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά πολιτισμικά χάσαμε τη μάχη, έστω και με χρονική υστέρηση. Η στρατιωτική νίκη ήταν Πύρρεια, αφού ήρθε κυρίως με ξένη βοήθεια, χωρίς τη συμμετοχή κάποιας ντόπιας ηγετικής πνευματικής τάξης. Οι λαϊκές μάζες βρέθηκαν εξ αρχής απέναντι στις ομάδες δοσίλογων, κλεπτοκρατών και πρακτόρων του Παλατιού και του ξένου παράγοντα, που διαχειρίσθηκαν, με πολιτικό προκάλυμμα μέρος της Δεξιάς, την εξουσία τα πρώτα δέκα χρόνια – και κατέληξε στην καθυστερημένη εκδοχή Φασισμού της Χούντας των συνταγματαρχών. Σε όλο αυτό το διάστημα, η πολιτισμική ζωή εξελισσόταν «εν κρυπτώ», με φόντο αριστερές εικονικές πραγματικότητες ή φαντασιώσεις, αλλά και αδρές πινελιές από τον Αιγαιακό πολιτισμό, με το βλέμμα σε Δύση και Ανατολή, που βρίσκεται ριζωμένος στα γονίδιά μας. Δυστυχώς, πολλά άλλαξαν με την επιστροφή μας στη Δημοκρατία.
Η πολιτική και κοινωνική απελευθέρωση που έφερε το ΠΑΣΟΚ το 1981, με αποδέκτες τούς μέχρι τότε «χαμένους», έγινε άναρχα «από κάτω», αλλά όχι προς τα πάνω. Η πρόοδος δεν στόχευσε στην ισόρροπη υλική και πνευματική ανάπτυξη, αλλά στην κατανάλωση, το life style, τις μίζες και το γκλάμουρ. Πρότυπα δεν ήταν επιστήμονες ή καλλιτέχνες, αλλά το «Νίτρο» του Κωστόπουλου και οι ξανθιές «καλλιτέχνιδες». Πολλοί δημιουργικοί άνθρωποι υπέκυψαν στην αριστερή στράτευση που έφερε αποδοχή και αναγνώριση, συχνά, με κατάληξη την υποταγή στη μαγεία του χρήματος. Τα υπόλοιπα τα ξέρουμε. Η υπερχρέωση έφερε κρίση, φτώχεια, απόγνωση και στη Βουλή καυγάδες χαμαιτυπείου, αφού εκλέγουμε ανθρωποειδή που ουρούν δημόσια για να δείξουν περιφρόνηση στους αντιπάλους και νεοσταλινικά απολιθώματα. Η τηλεόραση κατέληξε σε Αγγλικές και Τούρκικες σειρές, η «Εστία» κλείνει και νέοι τραγουδοποιοί, ποιητές και καλλιτέχνες έχουν χρόνια να «μιλήσουν» στη χαμένη μας ψυχή. Δημιουργικά νέα παιδιά φυτοζωούν σε επικίνδυνα θέατρα και άθλια πανεπιστήμια και περισσότερα μεταναστεύουν.
Ταυτόχρονα, όμως, η σκηνή στην Ευρώπη των Τραπεζιτών δεν είναι πολύ καλύτερη. Πολιτική αστάθεια, οικονομικές κρίσεις, αμφισβήτηση και ανικανότητα στην ΕΕ, γερμανική επιθετικότητα, πάλι, με στόχο αυτή τη φορά την οικονομική ηγεμονία, θεσμοί και αξίες σε κίνδυνο. Στο φόντο, εντεινόμενη οικονομική ανισότητα, τεράστια συγκέντρωση πλούτου και περιθωριοποίηση της Ευρώπης σε έναν κόσμο που αλλάζει κέντρο βάρους. Σε αυτόν τον κόσμο, οι πνευματικές αξίες είναι η άμυνα της Ευρώπης. Αν οι πνευματικοί άνθρωποι αναδείξουν ηγέτες και διεκδικήσουν τον ηγεμονικό ρόλο των αξιών, όπως θα ήθελε ο Σουμάν, οι Τραπεζίτες θα γίνουν υπηρέτες και όχι δυνάστες της κοινωνίας. Αν υποταχτούν, σχεδόν εκατό χρόνια μετά τη Γενιά του ’30, η Ελλάδα θα συναντήσει, πάλι, την Ευρώπη. Αλλά αυτή τη φορά στην Κόλαση, όχι στον Παράδεισο.