Στην  εγκεκριμένη  από τον Πρόεδρο Τραμπ  ομιλία  στο  Μόναχο, ο αντιπρόεδρος  Βανς άσκησε σκληρή και απαξιωτική κριτική στους ευρωπαίους συμμάχους της χώρας του για την ποιότητα της ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Εκκινεί  προφανώς από τη διαπίστωση ότι η ποιότητα της αμερικανικής δημοκρατίας «αναβαθμίστηκε» και διαφοροποιήθηκε δραστικά από την ευρωπαϊκή με την επανεκλογή Τραμπ. Τα προηγούμενα τέσσερα  χρόνια η κριτική θα είχε  πρώτο αποδέκτη την αμερικανική δημοκρατία, που ανέδειξε πρόεδρο τον Τζο Μπάιντεν και του έδωσε την εξουσία να εφαρμόσει τις πολιτικές του. Υπάρχουν προφανώς δύο μετωπικά συγκρουόμενες αντιλήψεις περί δημοκρατίας στις ΗΠΑ. Η μία είναι αυτή που εκφράζει ο νέος Πρόεδρος με επιθετική αυτοπεποίθηση και η οποία επιχειρεί να επιβληθεί θεσμικά στο εσωτερικό και να εξαχθεί, καθώς συνδυάζεται με την άσκηση μιας αντισυμβατικής εξωτερικής πολιτικής που απηχεί μια ανατρεπτική γεωπολιτική θεώρηση, ενδεχομένως διαλυτική για τη Δύση ως  οντότητα. Η άλλη είναι η γνωστή φιλελεύθερη αντίληψη η οποία συνδυαζόταν με τη γεωπολιτική θεώρηση που επικρατούσε όλο τον εικοστό και το πρώτο τέταρτο του εικοστού πρώτου αιώνα, παρά την ύπαρξη περιόδων αμερικανικού απομονωτισμού.  Στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές κέρδισε η πρώτη, θα δούμε όμως τα όρια αυτής της πλειοψηφικής εντολής.

Είναι η ανάμειξη φυσιολογική;
 

Ο Τζέι Ντι Βάνς κατήγγειλε την ευρωπαϊκή δημοκρατία ως φοβική, ως δημοκρατία που φοβάται τις εκλογικές επιλογές των πολιτών της και για να αποτρέψει μη αρεστά εκλογικά αποτελέσματα επιβάλλει νομικούς περιορισμούς στην ελευθερία του λόγου, στη διακίνηση απόψεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στη συμμετοχή μη αρεστών κομμάτων και υποψηφίων στις εκλογές. Τον ενοχλεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι η ευρωπαϊκή δημοκρατία φτάνει στη  δικαστική  ακύρωση εκλογών, όπως συνέβη στη Ρουμανία λόγω ρωσικής ανάμιξης. Ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ θεωρεί ότι μια δημοκρατία που φοβάται ότι μπορεί οι εκλογικές διαδικασίες της να νοθευτούν από ξένα κράτη που έχουν πρόσβαση στα μέσα ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι μια εύθραυστη και άρα ατελής δημοκρατία. Δεν τον ενοχλούν συνεπώς ούτε οι συχνές αμφισβητήσεις για τα εκλογικά αποτελέσματα στις ΗΠΑ ούτε οι ρωσικές παρεμβάσεις σε εκλογικές διαδικασίες δυτικών χωρών, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Αντιθέτως, θεωρεί φυσιολογική την ανάμειξη των αμερικανικών αρχών σε εκλογικές διαδικασίες ευρωπαϊκών χωρών και την ανοικτή υποστήριξη κομμάτων φιλικών, όχι προς τις ΗΠΑ αλλά προς τις αντιλήψεις της σημερινής διοίκησής τους.

Είναι κατ’αρχάς γεγονός ότι  ο ευρωπαϊκός και ο αμερικανικός συνταγματισμός διαφέρουν σε κρίσιμα σημεία. Περιορισμοί στην ελευθερία του λόγου γίνονται δεκτοί πολύ πιο δύσκολα στην αμερικανική νομολογία και σχετικά πιο εύκολα στην ευρωπαϊκή. Το κάψιμο της σημαίας -το γνωστό σχολικό παράδειγμα - θεωρείται εκδήλωση της ελευθερίας του λόγου στις ΗΠΑ ενώ σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες αντιμετωπίζεται ως ποινικό αδίκημα. Η απαγόρευση πολιτικών κομμάτων ή το ηπιότερο μέτρο της απαγόρευσης συμμετοχής συνδυασμών στις εκλογές είναι μέσα προστασίας μιας δημοκρατίας μαχητικής με αξιακή ταυτότητα κατά την ευρωπαϊκή αντίληψη που συνοψίζει το ΕΔΔΑ. Στην Ελλάδα είδαμε την περίπτωση της Χρυσής Αυγής και τον εκλογικό αποκλεισμό του κόμματος Κασιδιάρη με απόφαση του Αρείου Πάγου, ενώ  αναμένεται η απόφαση του ΑΕΔ για τους Σπαρτιάτες.  Κόμματα πάντως αντίστοιχα αυτών που απαγορεύονται ή αποκλείονται στην Ευρώπη δεν έχουν πρακτικά καμία δυνατότητα συμμετοχής στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές. Ο δε Μακαρθισμός ήταν εποχή  ασφυκτικού ελέγχου πολιτικών φρονημάτων και επιβολής κυρώσεων όχι μόνο πολιτικού αλλά και επαγγελματικού και κοινωνικού αποκλεισμού.
 

Ο διεθνής έλεγχος

Κρίσιμη  διαφορά ανάμεσα στον πολυεπίπεδο ευρωπαϊκό συνταγματισμό και τον απολύτως «κυρίαρχο» αμερικανικό συνταγματισμό είναι ότι στην Ευρώπη κάθε εθνική ρύθμιση και πρακτική που αφορά τη λειτουργία και την ποιότητα της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου μπορεί να οδηγηθεί πολύ εύκολα  σε διεθνή δικαστικό έλεγχο (από το ΕΔΔΑ και το ΔΕΕ) και σε διεθνικό (transnational) νομικοπολιτικό έλεγχο από όργανα όπως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και  η Κοινοβουλευτική Συνέλευση  ή η Επιτροπή Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αυτό δεν συμβαίνει στις ΗΠΑ που δεν θέτουν υπό διεθνή έλεγχο τη συνταγματική τους κυριαρχία.

Μερικά  παραδείγματα. Το φαινόμενο δισεκατομμυριούχων επιχειρηματιών που διορίζονται σε υψηλές κυβερνητικές θέσεις και ασκούν κρατικές πολιτικές που διασταυρώνονται με τα επιχειρηματικά τους συμφέροντα, είναι αδύνατο να ευδοκιμήσει στην Ευρώπη. Η δυνατότητα άσκησης πολιτικής με εκτελεστικά διατάγματα που κυριαρχεί τις τελευταίες εβδομάδες στις ΗΠΑ είναι πολύ περιορισμένη στην Ευρώπη, ακόμη και για την γκωλικής έμπνευσης ισχυρή εκτελεστική εξουσία του γαλλικού ημιπροεδρικού συστήματος. Οι επικεφαλής οργανισμών και ανεξάρτητων αρχών αλλά και οι  δημόσιοι υπάλληλοι και λειτουργοί στην Ευρώπη  διαθέτουν εγγυήσεις  που αμφισβητούνται στις ΗΠΑ. Κατά τη  λογική Τραμπ ισχύει η   Unitary Executive Theory, σύμφωνα με την οποία ο Πρόεδρος έχει απόλυτη εξουσία στον εκτελεστικό κλάδο (Executive Branch). Η πιο κρίσιμη όμως διαφορά βρίσκεται στον πανίσχυρο ρόλο του Ανωτάτου Δικαστηρίου στις ΗΠΑ που λειτουργεί και ως συνταγματικό δικαστήριο με μόλις εννέα μέλη κατά κυριολεξία ισόβια, τα οποία επιλέγονται από τον Πρόεδρο με έγκριση της Γερουσίας με ουσιαστικό κριτήριο την ιδεολογικοπολιτική ταυτότητα και τις ερμηνευτικές τους προδιαθέσεις.

Το θεμελιώδες βεβαίως ζήτημα είναι η αντίρρηση Τραμπ - Βανς  για τον αποκλεισμό, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, των ακροδεξιών κομμάτων από τον σχηματισμό συμμαχικών κυβερνήσεων, αν και αυτή η «υγειονομική ζώνη» έχει πλέον καταργηθεί σε κάποιες χώρες. Το επίκαιρο ζήτημα είναι τώρα ο αποκλεισμός της AfD από το επόμενο γερμανικό κυβερνητικό σχήμα παρά την εντυπωσιακή άνοδο των εκλογικών ποσοστών της. Η νέα αμερικανική διοίκηση αντιμετωπίζει με την έκδηλη συμπάθεια της ιδεολογικής συγγένειας ευρωπαϊκές κυβερνήσεις (πχ Ουγγαρία, Ιταλία), κόμματα που διεκδικούν κυβερνητικό ρόλο (πχ Ολλανδία, Γερμανία, Αυστρία, Βέλγιο), πρόσωπα που διεκδικούν το ύπατο πολιτειακό αξίωμα (πχ Γαλλία). Η εντυπωσιακή σύμπτωση είναι ότι πολύ συχνά η εκλεκτική συγγένεια με τη νέα αμερικανική διοίκηση αφορά κόμματα ή πρόσωπα με έκδηλα φιλορωσική διάθεση.
 

Εκλογική ή και φιλελεύθερη;

Κατά την κρατούσα σήμερα αμερικανική αντίληψη η δημοκρατία δεν χρειάζεται να είναι φιλελεύθερη, δηλαδή να υπακούει σε αξιακούς περιορισμούς που απορρέουν από τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των εγγυήσεων του κράτους δικαίου. Αρκεί να είναι εκλογική, χωρίς περιορισμούς της ελευθερίας του λόγου (πρωτίστως για τους ομοϊδεάτες της εξουσίας), χωρίς ρυθμιστικό πλαίσιο για τα μέσα ενημέρωσης, το διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τις πιθανές εξωτερικές παρεμβάσεις. Για την ευρωπαϊκή αντίληψη η απλώς εκλογική δημοκρατία είναι μια αξιακά και θεσμικά υποβαθμισμένη δημοκρατία, που κινδυνεύει με περαιτέρω διολίσθηση στο επίπεδο της αυταρχικής δημοκρατίας. Πρόκειται για  δύο αντιλήψεις περί δημοκρατίας  που αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικές αντιλήψεις αφενός για την κοινωνία και την πολιτική και αφετέρου για τις διεθνείς σχέσεις. Ουσιαστικά πρόκειται για δύο διαφορετικές αντιλήψεις περί ισχύος. Επιπλέον, η περί δημοκρατίας αντίληψη των νικητών που ασκούν εξουσία στις ΗΠΑ είναι προφανώς διαφορετική από την αντίληψη των ηττημένων, ιδίως όταν αυτοί αντιμετωπίζονται ως εσωτερικοί εχθροί μιας εξουσίας που ενώ είναι προσωρινή λόγω του καταστατικού κανόνα των περιοδικών εκλογών, δρα ως μόνιμη και νομιμοποιημένη να επιφέρει ανεπίστρεπτες τομές.

Όντως λοιπόν  η ευρωπαϊκή εκδοχή δημοκρατίας εμπεριέχει και φοβικά στοιχεία γιατί διατηρεί ιστορικές μνήμες αναγόμενες στον μεσοπόλεμο, στην εμπειρία του ναζισμού και του φασισμού και αποδέχεται την επιβολή θεσμικών φραγμών για όσους κινούνται πέραν του συνταγματικού / αξιακού φάσματος. Από την άλλη πλευρά η τρέχουσα αμερικανική εκδοχή εμπεριέχει και εκφοβιστικά στοιχεία όταν επιτρέπει στο όνομα και στο πλαίσιο της να ασκείται μια διχαστική και συγκρουσιακή πολιτική βασισμένη σε ένα θεσμικό τίτλο που απορρέει από την πλειοψηφία του σώματος των εκλεκτόρων, ούτε καν από την περιοδική πλειοψηφία του  ομοσπονδιακού εκλογικού σώματος, χωρίς θεσμικά αντίβαρα και φραγμούς. Τέτοια αντίβαρα δεν λειτουργούν όταν ο Πρόεδρος ελέγχει απολύτως την πλειοψηφία των δύο σωμάτων  του Κογκρέσου και την πλειοψηφία των μελών του Ανωτάτου Δικαστηρίου οι  αντιλήψεις των οποίων είναι γνωστές και καθιστούν τις αποφάσεις προβλέψιμες. Ο Τοκβίλ θα περιέγραφε σήμερα με λιγότερο επαινετικό τρόπο την αμερικανική δημοκρατία.
 

Μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας

Πρόκειται στην πραγματικότητα για δύο εκδοχές μαχόμενης δημοκρατίας. Η  ευρωπαϊκή μάχεται κατά των «αντισυστημικών» αξιακών αμφισβητήσεων της, τώρα πλέον μέσα σε συνθήκες ανατροπής των γεωπολιτικών βεβαιοτήτων και των αυτονόητων της δυτικής ασφάλειας. Η αμερικανική της παρούσας περιόδου εμφανίζεται  η ίδια ως «αντισυστημική», σε συνδυασμό με μια εξίσου «αντισυστημική» εξωτερική πολιτική, ενώ τελεί υπό τον έλεγχο συνεργαζόμενων πανίσχυρων και πάμπλουτων ελίτ και μάχεται ως «συστημικούς» στο εσωτερικό αυτούς που ηττήθηκαν εκλογικά, στο δε εξωτερικό τις περισσότερες πολιτικές ηγεσίες άλλων δυτικών χωρών. Το δίλημμα μεταξύ φοβικής και εκφοβιστικής δημοκρατίας θέτει ουσιαστικά το διαρκές και ανεπίλυτο πρόβλημα της σχέσης της δημοκρατίας αφενός με τη συγκυρία και αφετέρου με την Ιστορία. Η σύγκρουση συγκυρίας και Ιστορίας εξελίσσεται παράλληλα και στο πεδίο της οικονομικής και της  εξωτερικής  πολιτικής. Όποιος όμως νομίζει ότι ως δημοκρατικά εκλεγμένος και εξ ορισμού περιοδικός και παροδικός νομιμοποιείται να εκδίδει καθολικές και  οριστικές αποφάσεις για τη μοίρα και την Ιστορία της χώρας του, της Δύσης, του κόσμου, θα έπρεπε να μελετήσει με μεγαλύτερη προσοχή και σεβασμό την Ιστορία τη συνέχεια της οποίας  θέλει να γράψει. Από την άλλη, η Ευρώπη που κατηγορείται  ως φοβική  και ιστορικά παρωχημένη, πρέπει να είναι σε θέση να πείσει και να κινητοποιήσει τους πολίτες της γύρω από την αξία του ευρωπαϊκού δημοκρατικού κεκτημένου καθώς μόνο με τον τρόπο αυτό προστατεύει τον εαυτό της αλλά και τη δυτική δημοκρατία συνολικά. Αυτό ισχύει κατά μείζονα λόγο όταν η πρόκληση  είναι ταυτόχρονα  αξιακή, θεσμική και αμυντική.- 

Πηγή: www.kathimerini.gr