………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Εισήγηση στο στρογγυλό τραπέζι “Embracing the Power of the Intergenerational Approach Towards an Inclusive Society” στο 10ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, Οκτώβριος 2024
………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Για την κοινωνική θέση και ταυτότητα του νέου ανθρώπου διαθέτουμε σήμερα πλήθος δεδομένων και στοιχείων από κοινωνιολογικές και ανθρωπολογικές έρευνες τόσο διεθνώς όσο και στη χώρα μας, που καλύπτουν την πρόσφατη περίοδο των τελευταίων 4-5 δεκαετιών. Εδώ χρειάζεται να επισημάνουμε ότι, στο σύνολο σχεδόν αυτών των ερευνών, αυτή περίοδος –μετά το ’70 στη δυτική Ευρώπη και στη Β. Αμερική, μετά το ’80 στην Ελλάδα- διαχωρίζεται από τις προηγούμενες σε ό,τι αφορά τα κοινωνικά, πολιτισμικά ακόμη και τα πολιτικά χαρακτηριστικά αυτών των κοινωνιών. Κι αυτό είναι ένα θέμα που θα μας απασχολήσει στη συνέχεια. (1)
Βλέποντας την πορεία του νέου από το ξεκίνημα της ζωής του μέχρι την ενηλικίωσή του, δύο είναι οι πιο σημαντικοί και σταθεροί κοινωνικοί χώροι που φαίνεται να επηρεάζουν περισσότερο την κοινωνική του διαμόρφωση: από τη μια η οικογένεια και από την άλλη ο χώρος των συνομηλίκων με αφετηρία τον κοινωνικό χώρο του σχολείου. Είναι δύο διαφορετικοί χώροι, με διαφορετικές λειτουργίες, άλλοτε συμπληρωματικές κι άλλοτε συγκρουόμενες. Παρουσιάζουν ταυτόχρονα ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά την περίοδο που μελετούμε.
Δύο σημαντικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των νέων στην οικογένεια και στην ομάδα συνομηλίκων
Ένα πρώτο σημαντικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας είναι η αναγνώριση του παιδιού ως μιας ανεξάρτητης, αυτοτελούς οντότητας, με τα βασικά συστατικά του προσώπου, δηλαδή την ιδιαίτερη βούληση και επιθυμία, την προσωπική επιλογή και απόφαση στην υλοποίηση της δράσης του. Η ελληνική οικογένεια –ιδιαίτερα στα αστικά και ημιαστικά κέντρα- έχει αφήσει πίσω την αυταρχική παιδαγωγική προηγούμενων περιόδων, που έβλεπε το παιδί ως γρανάζι της στενής ή ευρύτερης οικογενειακής λειτουργίας και έχει υιοθετήσει μια άλλη στάση. Μέσα από τον εκδημοκρατισμό των σχέσεων στην οικογένεια, αναγνωρίζεται η αυτοτέλεια της οντότητας του παιδιού, υιοθετείται το αίτημα ή η ανάγκη της προσωπικής του ελευθερίας και των ιδιαίτερων δικαιωμάτων, μέσα στα όρια που διαμορφώνει η κοινωνική και ηθική πρακτική της κάθε οικογένειας.
Το παιδί είναι κατά κανόνα η προτεραιότητα των γονιών, βασικός στόχος της ζωής τους. Μεγαλώνει με κυρίαρχο προσανατολισμό στις δικές του ανάγκες, στη απόκτηση εφοδίων για να ικανοποιήσει τις προσδοκίες και τα σχέδια για το δικό του μέλλον, για την αυτοπραγμάτωσή του. Κι αυτό γίνεται η αποκλειστική του σχεδόν ευθύνη δίχως άλλες κοινωνικές υποχρεώσεις. Εδώ εντοπίζεται ένα δεύτερο σημαντικό κοινωνικό χαρακτηριστικό του νέου: η ζωή του χρωματίζεται από τα δικαιώματά του δίχως την αίσθηση υποχρεώσεων απέναντι στην κοινωνία. (2)
Παράλληλα οι νέοι συγκροτούν το περιεχόμενο και το νόημα της καθημερινότητάς τους κατά κύριο λόγο μέσα στις σχέσεις και στις ομάδες των συνομηλίκων στη διάρκεια του μακρού χρόνου μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον του σχολείου (από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο), δίχως η σχολική λειτουργία να παρεμβαίνει και να επηρεάζει τη ζωή αυτής της ομάδας. Σ’ αυτήν την ομάδα διοχετεύονται και εκδηλώνονται οι επιθυμίες και οι ανάγκες τους, οι προβληματισμοί για τον εαυτό και τη ζωή τους, για τη σχέση τους με τους άλλους. Και εδώ συναντούμε τα δύο χαρακτηριστικά που εντοπίστηκαν και μέσα στην οικογένεια. Το πρώτο: η προσωπική ελευθερία της έκφρασης δίχως τον έλεγχο των ενηλίκων. Στην ομάδα εκφράζονται οι αμφιβολίες, οι αμφισβητήσεις τους για τα όρια και τους περιορισμούς των ενηλίκων και της κοινωνίας. Και όταν θεωρούν ότι η κοινωνία δεν είναι σε θέση να καλύψει τις προσδοκίες τους, στρέφονται ανταγωνιστικά, ακόμα και εκδικητικά, απέναντί της. Επιπρόσθετα έχουμε το δεύτερο χαρακτηριστικό: διατύπωση δικαιωμάτων και αιτημάτων δίχως υποχρεώσεις απέναντι στην ενήλικη κοινωνία, την οποία βάζουν συνήθως απέναντι. Οι διεργασίες αυτές διαμορφώνουν τα νοήματα, τα κίνητρα και τις επιλογές τους στη συλλογική και ατομική τους δράση, τα κριτήρια με τα οποία αξιολογούν τους άλλους, τις αξίες τους. Διαμορφώνουν δηλαδή την κουλτούρα με την οποία πορεύονται. (3)
Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι οι αξίες και τα κριτήρια της ομάδας των συνομηλίκων διαμορφώνονται με «πρώτη ύλη» την κουλτούρα της ενήλικης κοινωνίας που την περιβάλλει. Έτσι, είναι αναμενόμενο, η κουλτούρα των συνομηλίκων να περιέχει όλα τα στοιχεία της βίας των εξουσιαστικών σχέσεων, του ανταγωνισμού και του εγωκεντρισμού που συναντούμε στην ενήλικη κοινωνία.
Η προσωπική ελευθερία στο δρόμο του ατομικισμού απέναντι στην κοινωνία
Όλα αυτά, και ιδιαίτερα η απόσταση από την υπόλοιπη κοινωνία μπορούν να ερμηνευτούν μέσα στο πλαίσιο των γενικότερων κοινωνικών αλλαγών τόσο στην κοινωνία μας, όπως και στην πλειονότητα των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών. Καταλυτικός παράγοντας, η έκρηξη του Μάη του ’68 σε πολλές χώρες της Δυτ. Ευρώπης και της Β. Αμερικής, στην οποία εκδηλώθηκε η αμφισβήτηση έως αποκαθήλωση των κυρίαρχων τότε κοινωνικών και ηθικών αξιών με ταυτόχρονη προβολή του αιτήματος για προσωπική ελευθερία, για το δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό και αυτοπραγμάτωση. Όπως σημείωνα σε παλιότερο άρθρο «…αυτή η ελευθερία δεν ήρθε ως καρπός της ωρίμανσης της ευθύνης και ικανότητας διαχείρισής της, ενός μαζικού προβληματισμού του τι σημαίνει «ελέγχω τη ζωή μου» πλάι στη ζωή των άλλων. Ήρθε περισσότερο ως έκρηξη απέναντι σε κρατούσες αξίες και αρχές που βιώνονταν πλέον καταπιεστικά, που δεν έπειθαν για μια ποιότητα ζωής… Η ελευθερία της προσωπικής έκφρασης, επιλογής και πράξης ήρθε δίχως την ικανότητα διαχείρισής της και δίχως την καλλιέργεια της απαιτούμενης ατομικής και κοινωνικής ευθύνης… Η ελευθερία της προσωπικής έκφρασης και επιλογής δεν ανέδειξε κανένα αγγελικά πλασμένο άνθρωπο. Άνοιξε για τον καθένα μας το κουτί της Πανδώρας.» (4)
Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε την απουσία πειστικής κοινωνικής και παιδαγωγικής πρότασης, μπορεί να γίνει κατανοητό γιατί το αίτημα για προσωπική ελευθερία και αυτοπραγμάτωση οδηγήθηκε σταδιακά στο δρόμο του ατομικισμού, στην εμφάνιση και επικράτηση αντιαυταρχικών τάσεων που διαπέρασαν τον κορμό της κοινωνικής και εκπαιδευτικής ζωής. Ήταν λοιπόν αναμενόμενο το αίτημα της προσωπικής ελευθερίας να καταλήξει να περιέχει μόνο δικαιώματα δίχως υποχρεώσεις απέναντι στην υπόλοιπη κοινωνία, με πρόταγμα του «εγώ» του εαυτού ή της ομάδας έναντι του «εμείς» του κοινωνικού συνόλου. Ταυτόχρονα η αμφισβήτηση ευρύτερα μέσα στην κοινωνία των κυρίαρχων κοινωνικών αξιών ξεκινώντας ως κριτική στα δημοκρατικά ελλείμματα της λειτουργίας του κράτους και της κυρίαρχης κουλτούρας, οδηγήθηκε σε βαθιά αμφισβήτηση των θεσμών και της αξιοπιστίας τους, αυτό που σήμερα ονομάζεται «αντισυστημισμός», με συνέπεια βαθιά ρήγματα στην κοινωνική συνοχή, μιας και αυτή προϋποθέτει την κοινή αποδοχή θεσμών.
Τα στοιχεία αυτά επιδεινώθηκαν σήμερα λόγω της τραγικής οικονομικής κρίσης αλλά δεν δημιουργήθηκαν από αυτήν. Ενδεικτικά και μόνο να θυμίσουμε τρία σημαντικά γεγονότα. Ξεκινώντας από την έκρηξη του 2008 στην Αθήνα και σε άλλες μεγάλες πόλεις με αφετηρία τη δολοφονία του Γρηγορόπουλου, να φτάσουμε στις πρώτες μαζικές καταλήψεις σχολείων σε όλη τη χώρα το 1990 και το1991 που εξέπεμψαν πολύ καθαρά το σήμα της απόρριψης του σχολείου από τους έφηβους μαθητές. Ένα σήμα που 15 χρόνια αργότερα ήρθε να επιβεβαιώσει η μεγάλη έρευνα του ίδιου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (νυν Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής). (5) Κι όλα αυτά με μια κοινωνία ενηλίκων που ανησυχούσε για τις αντιδράσεις των νέων αλλά προσπερνούσε και προσπερνά σιωπώντας το νόημα και τον λόγο που εκπέμπουν.
Η εικόνα που περιγράφηκε υποδηλώνει ένα απειλητικό πλαίσιο κοινωνικών κινδύνων για το σήμερα και το αύριο της κοινωνίας. Και φαίνεται ότι θα καθορίζουν για πολύ ακόμα την κοινωνική πραγματικότητα τόσο της δικής μας κοινωνίας όσο και των άλλων δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών.
Η επιδείνωση των ρηγμάτων στην κοινωνική συνοχή, ιδιαίτερα στη σχέση των νέων με την υπόλοιπη κοινωνία, επιταχύνεται επίσης με τη βοήθεια της ταχύτατης ανάπτυξης της διαδικτυακής επικοινωνίας. Στο σημείο αυτό είναι κατά τη γνώμη μου αναγκαία μια επισήμανση σχετικά με την πιθανολογούμενη εξέλιξη του σημερινού σχολείου στην κατεύθυνση του ψηφιακού σχολείου. Η καλλιέργεια ψηφιακών δεξιοτήτων, η εξοικείωση με την ψηφιακή τεχνολογία είναι αναμφίβολα μια σημαντική ανάγκη της εποχής μας και κατά τούτο οφείλει να είναι μια σημαντική διάσταση του σχολικού προγράμματος. Αλλά δεν μπορεί να αποτελεί τον βασικό παιδαγωγικό προσανατολισμό του σχολείου. Όπως, άλλωστε, υποστηρίζουν σημαντικοί ερευνητές της ψηφιακής τεχνολογίας, στη νέα αυτή εποχή, τον καθοριστικό ρόλο στη σχέση αυτής της τεχνολογίας με την πορεία της κοινωνίας θα παίξει ο άνθρωπος, με την όποια κουλτούρα και κοινωνικές δεξιότητες διαθέτει. (6)
Η απόσταση των νέων από την κοινωνία και ο ρόλος του σχολείου
Όλη η προηγούμενη ανάλυση αναδεικνύει τις πιο σημαντικές κοινωνικές ανάγκες, τα ρήγματα στην συνοχή της κοινωνίας και πιο ειδικά την απόσταση των νέων από την υπόλοιπη κοινωνία. Εκεί χρειάζεται να στραφεί η κοινωνία συνολικά και το σχολείο ειδικότερα. Ο νέος άνθρωπος, παιδί και έφηβος σήμερα, ενεργός πολίτης αύριο, χρειάζεται να χτίσει μια ουσιαστική σχέση με την κοινωνία μέσα στην οποία ζει. Μια σχέση που θα βασίζεται στην εδραίωση της προσωπικής ελευθερίας παράλληλα με την διασφάλιση της προσωπικής ελευθερίας του άλλου﮲ θα βασίζεται στη βιωμένη και συστηματικά επεξεργασμένη αντίληψη ότι η αυτοπραγμάτωση μπορεί να έχει ελπίδα μέσα από τη συνολική θετική εξέλιξη της κοινωνίας﮲ ότι οι πορείες του εαυτού και της κοινωνίας στο σήμερα και στο αύριο είναι στενά συνδεδεμένες. Η σχέση του νέου με την κοινωνία δεν μπορεί σήμερα να είναι μια σχέση υποταγής του στους ενήλικες, όπως στο παρελθόν, αλλά μια σχέση με ελεύθερη κριτική ματιά, τόσο απέναντι στην κοινωνία, όσο και απέναντι στον ίδιο και τους συνομηλίκους του. Αυτή η σχέση σήμερα δεν υπάρχει και ο πιο σημαντικός θεσμός που μπορεί να την υποστηρίξει είναι το σχολείο. Από όλα αυτά προκύπτει η εκτίμηση ότι η σχέση του νέου ανθρώπου με την κοινωνία χρειάζεται να αποτελεί βασική διάσταση της σχολικής εκπαίδευση στο σύνολό της από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο. Και η ανάγκη αυτή είναι επείγουσα.
Αυτή η διάσταση μπορεί να καλυφθεί με δράσεις πάνω άξονες όπως:
• Επαφή, κατανόηση, αναγνώριση του «εμείς», της ένταξης του εαυτού και της ηλικίας στο «εμείς» της κοινωνίας﮲ σχέση πρόσωπο με πρόσωπο με τον ενήλικα πολίτη, με τις διάφορες επαγγελματικές και κοινωνικές ομάδες﮲ αναγνώριση της κοινής βάσης κάποιων αναγκών και αντίστοιχα των διαφορών με άλλες. Επεξεργασία του τρόπου που αντιλαμβάνεται η κάθε ομάδα, ο κάθε πολίτης την αποτελεσματική διαχείρισή τους και τις πιθανές επιπτώσεις στους ίδιους τους νέους αλλά και στο σύνολο της κοινωνίας.
• Αναγνώριση της ιστορικής πορείας της κοινωνίας, το σήμερα ως συνέχεια του χθες, αρχικά στο τοπικό επίπεδο του νέου και στη συνέχεια στο ευρύτερο επίπεδο της κοινωνίας﮲ αναγνώριση ότι οι νέοι είναι καρπός των προηγούμενων εποχών και γενεών και δημιουργοί των σημερινών και των επόμενων﮲ αναγνώριση του σημερινού κοινωνικού τους ρόλου, άρα και της ευθύνης τους γι’ αυτόν.
• Ανακάλυψη της αξίας της προσφοράς, της ικανοποίησης του να προσφέρεις στον άλλο, στην κοινωνία﮲ διάκριση της κοινωνικής αλληλεγγύης από την κλασική έκφραση του οίκτου και της φιλανθρωπίας απέναντι στον αδύναμο﮲ επανατοποθέτηση της έννοιας των κοινωνικών υποχρεώσεων: η κοινωνία οφείλει στους νέους αλλά και οι νέοι οφείλουν στην κοινωνία.
• Αναγνώριση, μέσα από βιωματική επεξεργασία αλλά και την αξιοποίηση της περιρρέουσας εμπειρίας, της σημασίας των θεσμών που διασφαλίζουν τη συνοχή του «εμείς»﮲ κριτική στάση απέναντι στους θεσμούς και κυρίως στον τρόπο εφαρμογής τους με την ταυτόχρονη αναγνώριση της ανάγκης να συνυπάρχει με προτάσεις βελτίωσης ή αλλαγής﮲ οι νέοι ορίζοντες, οι άλλες προσδοκίες χτίζονται πάνω στην πραγματικότητα που ζούμε και όχι στην καταστροφή της﮲ η κοινωνία πορεύεται με το «εμείς», προοδεύει ή οπισθοχωρεί ως σύνολο, πράγμα που επηρεάζει και τον κάθε πολίτη ατομικά.
Οι δράσεις μέσα σ’ αυτούς τους άξονες χρειάζεται να οργανωθούν ανάλογα με την ηλικία των μαθητών, τον τόπο του σχολείου και των παιδιών. Άλλες θα αφορούν το σύνολο των μαθητών και άλλες θα είναι προαιρετικές και εθελοντικές με κυρίαρχο πάντα τον βιωματικό χαρακτήρα. Χρειάζεται να έχουν μια συνέχεια και συστηματικότητα, γιατί αλλιώς το αποτύπωμα θα είναι φτωχό και θα παραπέμπει απλώς σε μια ευχάριστη ανάμνηση από την σχολική ζωή. Αλλά είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι μια τέτοια διάσταση απουσιάζει σήμερα από το σχολείο. Απουσιάζει από τους σχεδιασμούς της πολιτικής και παιδαγωγικής ηγεσίας, απουσιάζει από τους προβληματισμούς της πανεπιστημιακής παιδαγωγικής κοινότητας, απουσιάζει από τη συντριπτική πλειοψηφία των εκπαιδευτικών. Τη συναντούμε αποσπασματικά μέσα σε δράσεις μεμονωμένων εκπαιδευτικών. Είναι οι φωτεινές εξαιρέσεις που οφείλουμε να υποστηρίζουμε για να επιβιώνουν, με την ελπίδα ότι θα πολλαπλασιαστούν ώστε κάποια στιγμή να αναγνωριστεί η σημασία τους από την εκπαιδευτική κοινότητα και συνολικά από την κοινωνία.
………………………………………………………….
(1) Πολλά σχετικά δεδομένα, κατά κύριο λόγο για τη χώρα μας, θα βρει ο αναγνώστης στα: Δημήτρης Τζιόβας «Η Ελλάδα από τη χούντα στη κρίση» εκδόσεις Gutenberg 2022, Παναγής Παναγιωτόπουλος «Περιπέτειες της μεσαίας τάξης» εκδόσεις Επίκεντρο 2021, Βασίλης Βαμβακάς & Παναγής Παναγιωτόπουλος «Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80» εκδόσεις Επίκεντρο 2014
(2) Παναγής Παναγιωτόπουλος «Περιπέτειες της μεσαίας τάξης» εκδόσεις Επίκεντρο 2021
(3) Γιώργος Μπάρμπας, & Πολυχρόνης Ευκαρπίδης «Θέλεις να παίξουμε; Μελέτη για τις σχέσεις των συνομηλίκων στο δημοτικό σχολείο», Θεσσαλονίκη: Fylatos Publidhing, 2022
(4) Γιώργος Μπάρμπας «Όταν η ελευθερία της προσωπικής έκφρασης στερείται της ικανότητας διαχείρισής της», στην ιστοσελίδα metarithisi, 2021: https://www.metarithmisi.gr/content/otan-i-eleytheria-tis-prosopikis-ekfrasis-stereitai-tis-ikanotitas-diacheirisis-tis-38775
(5) Πανελλαδική έρευνα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου «για την αξιολόγηση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του συστήματος πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης», 2008
(6) Συνέντευξη του Μιχάλη Μπλέτσα στον ιστότοπο liberal: «Το νέο σχολείο στην εποχή του SΤΕΜ και των μεταδεξιοτήτων», 2021. https://www.liberal.gr/epikairotita/mihalis-mpletsas-mit-neo-sholeio-stin-epohi-toy-stem-kai-ton-metadexiotiton