Η ρωσική εισβολή και ο πόλεμος στην Ουκρανία έχουν μια πολύ σημαντική ιδεολογική διάσταση που συγκροτεί αλλά και υπερκαθορίζει το πλαίσιο των πολεμικών συγκρούσεων. Οι ιδέες δεν είναι απλό «εποικοδόμημα» της υλικής βάσης. Οι ιδέες έχουν υλική δύναμη, είναι εκδικήτριες που τιμωρούν αυστηρά όσους τις αγνοούν.
Δύο είναι οι κυρίαρχες και ηγεμονικές ιδέες που καθοδηγούν τις ενέργειες του Βλαντιμίρ Πούτιν.
Η πρώτη ιδέα αφορά στη Δύση. Σύμφωνα με την ιδεολογία του Πουτινισμού, η Δύση είναι καθολικός εχθρός. Σε συνέντευξη που έδωσε στις 27 Ιουνίου 2019, στους Financial Times υποστήριξε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι «ξεπερασμένη». Με τα δικά του λόγια: «Αυτή η φιλελεύθερη ιδέα προϋποθέτει ότι δεν χρειάζεται να γίνει τίποτα. Ότι οι μετανάστες μπορούν να σκοτώνουν, να λεηλατούν και να βιάζουν ατιμώρητοι, επειδή τα δικαιώματά τους ως μετανάστες πρέπει να προστατεύονται... Κάθε έγκλημα πρέπει να έχει την τιμωρία του. Η φιλελεύθερη ιδέα έχει ξεπεραστεί. Έχει έρθει σε σύγκρουση με τα συμφέροντα της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού».
Όπως επισημαίνει η Αν Απλμπάουμ σε μια εξαιρετική συνέντευξή της στο ΒΗΜΑ, «Ο ανταγωνισμός της Ρωσίας με τη Δύση ξεκίνησε στη Μόσχα που πιστεύει ότι βρίσκεται σε μια υπαρξιακή μάχη με τους Δυτικούς και συμπεριφέρεται αναλόγως τα οκτώ τελευταία χρόνια. Δεν εννοώ όλοι οι Ρώσοι, αλλά ο Βλαντίμιρ Πούτιν και το Κρεμλίνο αντιμετωπίζουν την Ευρώπη, τις ΗΠΑ και τον δημοκρατικό κόσμο σαν τους ιδεολογικούς τους εχθρούς. Την τελευταία οκταετία η ρωσική τηλεόραση παρουσιάζει την ΕΕ σαν έναν φαύλο και επιθετικό οργανισμό που προσπαθεί να καταστρέψει τη Ρωσία. Την Ουκρανία την παρουσιάζει σαν τη μαριονέτα της ΕΕ και των ΗΠΑ. Ο Πούτιν και το Κρεμλίνο πιστεύουν ότι πολεμούν έναν ιδεολογικό εχθρό. Με αυτή την έννοια, πρόκειται για έναν παγκόσμιο πόλεμο: βρίσκονται σε πόλεμο μαζί μας, ακόμη και αν εμείς δεν πιστεύουμε ότι είμαστε σε πόλεμο με τους Ρώσους».
Βασισμένη σε αυτές τις διαπιστώσεις, η Απλμπάουμ δεν διστάζει να υποστηρίξει ότι
«ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ήδη ξεκινήσει πριν από οκτώ χρόνια».
Ο τηλεοπτικός δημοσιογράφος και εγκεκριμένος από το Κρεμλίνο σταυροφόρος κατά του φιλελευθερισμού Μαξίμ Σεβτσένκο υποστήριξε, όπως γράφει ο Αρκάντι Οστρόφσκι στο εξαιρετικό βιβλίο του Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας, στη στήλη μιας εφημερίδας με τίτλο «ΔΕΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΥΡΩΠΗ; ΚΑΙ ΔΟΞΑ ΤΩ ΘΕΩ ΓΙΑ ΑΥΤΟ!» ότι «Η Ρωσία και η Δύση βρίσκονται σε πόλεμο… υπάρχει ένα αυξανόμενο αίσθημα ότι οι περισσότεροι ευρωπαϊκοί λαοί ανήκουν σε μια διαφορετική ομάδα ανθρωποειδών από εμάς・ότι είμαστε μόνο επιφανειακά όμοιοι, αλλά θεμελιωδώς διαφορετικοί». Πρόκειται για μια από τις παλιότερες ιδεολογικές δοξασίες που θεωρεί τη Ρωσία ως το «πολιορκούμενο οχυρό».
Η δεύτερη ιδέα αφορά στην Ουκρανία. Η ιδεολογία του πουτινισμού για την Ουκρανία είναι απλή, δηλαδή επικίνδυνη. Πρώτον, δεν υπάρχει ουκρανική εθνότητα. Πρόκειται για ναζιστικοποιημένους Ρώσους. Τελεία και τέλος.
Σ΄ένα ανατριχιαστικό κείμενο του ρωσικού πρακτορείου RIA NOVOSTI για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία γράφονται τα εξής: «Η αποναζιστικοποίηση μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο από τον νικητή, πράγμα που συνεπάγεται (1) τον απόλυτο έλεγχο της διαδικασίας αποναζιστικοποίησης και (2) την εξουσία του νικητή να διασφαλίζει τέτοιο έλεγχο. Από αυτή την άποψη, μια αποναζιστικοποιημένη χώρα δεν μπορεί να είναι κυρίαρχη. Το κράτος που αποναζιστικοποιεί ―η Ρωσία― δεν μπορεί να υιοθετεί φιλελεύθερη προσέγγιση όσον αφορά την αποναζιστικοποίηση. Η ιδεολογία του αποναζιστή δεν μπορεί να αμφισβητείται από τον ένοχο που υποβάλλεται σε ‘αποναζισμό’. Η ανάγκη αποναζιστικοποίησης της Ουκρανίας εκ μέρους της Ρωσίας σημαίνει ότι, όπως η Κριμαία, η Ουκρανία στο σύνολό της ανήκει στη Ρωσία».
Απέναντι σε αυτό το ιδεολογικά διφυές αφήγημα του πουτινισμού τι αντέταξε, στο επίπεδο των ιδεών, η Δύση; Ρεαλπολιτίκ και διαπραγματεύσεις. Οι Ρώσοι έθεταν το ιδεολογικό πλαίσιο και η Δύση θεωρούσε ότι επρόκειτο για ρητορεία για εσωτερική κατανάλωση. Στο όνομα της ρεαλπολιτίκ, ως συνέχεια της Οστπολιτίκ, η Γερμανία οικιοθελώς και αυτοβούλως παραχώρησε την ενεργειακή της επάρκεια στη Ρωσία.
Οι ευρωπαίοι ηγέτες δεν μπορούσαν να κατανοήσουν ότι η Ρωσία εννοούσε αυτά που έλεγε. Μέχρι την τελευταία στιγμή.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ζαν Ιβ Λεντριάν, μόλις 10 ημέρες πριν από την εισβολή, υποστήριζε ότι δεν έχει ενδείξεις μιας επικείμενης επέμβασης της Ρωσίας. Στο ίδιο μήκος κύματος ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς, στις 15 Φεβρουαρίου, υποδεχόταν, με κάποιες επιφυλάξεις, ως καλοδεχούμενη την είδηση της απομάκρυνσης των ρωσικών στρατευμάτων από τα σύνορα με την Ουκρανία.
Το ιδεολογικό οικοδόμημα της «ρεαλιστικής» σχολής κατέρρευσε στις 21 Φεβρουαρίου 2022, ημέρα που ο Πούτιν έκανε ένα διάγγελμα για να ανακοινώσει την αναγνώριση των δύο περιοχών της Ανατολικής Ουκρανίας που είχαν αποσχισθεί από τη χώρα και έλαβε τη χαριστική βολή με τη ρωσική εισβολή στις 24 Φεβρουαρίου. Σ’ ένα βαθύτατα ιδεολογικό μήνυμα, ο Πούτιν αμφισβήτησε την εθνική υπόσταση των Ουκρανών, λέγοντάς τους ότι είναι Ρώσοι. Η ρητορεία του για την Ουκρανία ήταν ακριβώς η ίδια με όσα είχε πει για την Πολωνία ο Χίτλερ το 1939. Επιβεβαίωσε τον Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι που είχε υποστηρίξει ότι «Χωρίς την Ουκρανία, η Ρωσία είναι μια απλή χώρα, με την Ουκρανία, είναι αυτοκρατορία». Ο Ρώσος πρόεδρος είπε ότι «η Ανατολική Ουκρανία είναι αρχαία ρωσική γη», υποστηρίζοντας πως «η μοντέρνα Ουκρανία είναι δημιούργημα της κομμουνιστικής Ρωσίας. Ο αρχηγός των Μπολσεβίκων Βλαδίμηρος Λένιν προκάλεσε βλάβη στη Ρωσία, δημιουργώντας το κράτος της Ουκρανίας. Ο Λένιν παρέδωσε το Ντόνμπας στη δικαιοδοσία της Ουκρανίας».
Είναι επείγουσα ανάγκη για την ιδεολογική ανασυγκρότηση της Δύσης, παράλληλα με τη δρομολογούμενη στρατιωτική ανασυγκρότηση.
Η έννοια κλειδί για αυτή την ιδεολογική ανασυγκρότηση είναι η έννοια της μαχόμενης δημοκρατίας, σε αντιδιαστολή με τη διαδικαστική δημοκρατία.
Αξίζει τον κόπο να αποσαφηνίσουμε αυτές τις δύο έννοιες.
Υπάρχουν δύο αντιλήψεις για τα θεμέλια της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η εκδοχή της διαδικαστικής (procedural) δημοκρατίας και εκείνη της ουσιαστικής (substantive), μαχόμενης (militant) δημοκρατίας. Η μεταξύ τους διαμάχη προκύπτει από το «οδυνηρό δίλημμα» της ανοχής ή όχι στον εξτρεμισμό. Με τα λόγια του William Downs, «ο διαδικαστικός δημοκράτης πιστεύει στην αντίληψη ότι ‘ο ορθολογικός λόγος διασφαλίζει την ελευθερία’ και βασίζεται στον ‘ελεύθερο λόγο για την αντιμετώπιση του αντιδημοκρατικού λόγου’. Η δημοκρατία έχει να κάνει με κανόνες, θεσμούς και διαδικασίες λήψης αποφάσεων που δεν επιβάλλουν το περιεχόμενο των αποτελεσμάτων τους. Κλασική περίπτωση διαδικαστικής δημοκρατίας είναι οι ΗΠΑ.
Αντίθετα, ο Macklem ορίζει την ουσιαστική, τη «μαχόμενη δημοκρατία» ως
«μέτρα αποτροπής της ειρηνικής ένταξης στην εξουσία εκείνων που διαθέτουν πολιτικές ατζέντες που, εάν εφαρμόζονταν, θα διέλυαν την ίδια τη δημοκρατία».
Στηριζόμενη σε αυτό που ο Muller προσδιορίζει ως «συνταγματικό πατριωτισμό», η μαχόμενη δημοκρατία θα χρησιμοποιήσει όλα τα νόμιμα μέσα προκειμένου να προστατεύσει και να διατηρήσει τη φιλελεύθερη τάξη. Ο ιδεότυπος της
μαχόμενης δημοκρατίας είναι αναμφισβήτητα η Γερμανία.
Είναι αναγκαίο να επεκτείνουμε την έννοια της μαχόμενης δημοκρατίας και στους εξωτερικούς εχθρούς.
Η μαχόμενη δημοκρατία πρέπει να δείξει τη δύναμή της και στους εσωτερικούς εχθρούς και στους εξωτερικούς.
Στο εσωτερικό μάχη με τον λαϊκισμό που υπονομεύει και υποσκάπτει τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Η πολιτική και οι πολιτικοί πρέπει να βρουν το θάρρος των μεγάλων αποφάσεων και να εγκαταλείψουν τη διαβόητη θεωρία του πολιτικού κόστους. Πρέπει να πολιτεύονται με σθένος αντί να χαϊδεύουν τα αυτιά του λαού, που δεν είναι αλάνθαστος, που δεν έχει πάντα δίκιο. Η ατζέντα των άκρων δεν είναι προς υιοθεσία αλλά για εξοβελισμό.
Στο εξωτερικό, αδιαπραγμάτευτη αντίθεση σε αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα με αναθεωρητικές απόψεις και πρακτικές.
Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν η Ρωσία ετοιμαζόταν για πόλεμο, η Δύση πανηγύριζε για το North Stream 2.
Είναι η ώρα της δημοκρατικής αφύπνισης, είναι η ώρα της Δημοκρατίας. Όπως η Δημοκρατία στον 20ο αιώνα νίκησε τους φαιοκόκκινους ολοκληρωτισμούς, τον φασισμό και τον κομμουνισμό, έτσι και τώρα μπορεί να νικήσει, αρκεί να το κατανοήσει και να κινητοποιηθεί.
Ο πόλεμος θα κριθεί πρώτα στο επίπεδο των ιδεών και μετά στα πεδία των μαχών.
Πρόκειται για τον υπέρ πάντων αγώνα.
Ελευθερία ή θάνατος.
*Τα κυριότερα σημεία αυτού του κειμένου εκφωνήθηκαν σε διαδικτυακή εκδήλωση για την Ουκρανία, την Πέμπτη 14 Απριλίου 2022, με τίτλο Η επιστροφή της βαρβαρότητας, που οργανώθηκε από τις εκδόσεις Επίκεντρο και το περιοδικό The Books' Journal. Εισηγητές ήταν οι Νικόλας Σεβαστάκης, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης και Πέτρος Παπασαραντόπουλος. Συντονισμός: Ηλίας Κανέλλης.