Ο Α.Ν. είναι 86 χρονών. Έχει ζήσει μια γεμάτη ζωή αλλά, τώρα τελευταία, η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται. Το μόνο που θέλει είναι να αποχωρήσει από την ζωή με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αξιοπρέπεια. «Το γήρας είναι φρικτό», λέει και ζητά να βάλει τέλος με τους δικούς του όρους: με ευθανασία. Κάτι που δεν κατάφερε να κάνει πριν λίγα χρόνια η σύντροφός του, η Μ.Ντ., επειδή οι νόμοι της χώρας της δεν το επέτρεψαν. Ο Α.Ν., όμως, ίσως το καταφέρει γιατί έχει διπλή υπηκοότητα.
Το 2006 ο Π.Β. ζητούσε και αυτός να αποχωρήσει από τη ζωή με αξιοπρέπεια. «Θεωρώ φρικτή την ιδέα του θανάτου, αλλά αυτό που μου έχει μείνει δεν είναι πλέον ζωή» δήλωνε ενώ βρισκόταν στο τελευταίο στάδιο της μυϊκής δυστροφίας. Δεν το κατάφερε ποτέ. Αιτία; Οι απαγορευτικοί νόμοι μιας άλλης -αυτή τη φορά- χώρας.
Ο Α.Β. τον Σεπτέμβριο του 2015 διαγνώστηκε με όγκο στο πάγκρεας, σε προχωρημένη μορφή. «Δεν είμαι υπέρ της ευθανασίας. Είμαι υπέρ του δικαιώματος να μπορεί κανείς να επιλέξει πώς και πότε θα πεθάνει», τόνιζε και περίπου έναν χρόνο μετά έδωσε τέλος ο ίδιος. Όχι με μη υποβοηθούμενη ευθανασία, όπως ήθελε, αλλά με κατανάλωση υπερβολικής δόσης ισχυρών ηρεμιστικών και παυσίπονων σκευασμάτων. Ο λόγος; Να μην ασκηθούν ποινικές διώξεις στους ανθρώπους που ενδεχομένως θα βρίσκονταν δίπλα του.
Ιπποκράτης, Μπέικον και Γεώργιος Ε’
Σύμφωνα με τον όρο που έδωσε τον 17ο αιώνα ο Φράνσις Μπέικον, η ευθανασία αφορά «έναν εύκολο, ανώδυνο, ευτυχή θάνατο, όπου είναι ευθύνη του γιατρού να απαλύνει τους φυσικούς πόνους του σώματος». Ωστόσο, είχε προηγηθεί κατά την αρχαιότητα το κώνειο, με τον Σενέκα τον πρεσβύτερο υπέρμαχο της χρήσης του και τον Ιπποκράτη αντίθετο. Σε ότι αφορά τον Χριστιανισμό, «μόνον ο θεός μπορεί να διαθέσει τη ζωή και τον θάνατο, και αφού ο πόνος έχει κάποια αξία για τη σωτηρία της ψυχής, σε κανένα δεν επιτρέπεται να συντομεύσει τους πόνους».
Ας επιστρέψουμε, όμως, στη νομική διάσταση του ζητήματος. Το 1935 ιδρύθηκε στη Βρετανία η Εταιρεία Νομιμοποίησης της Εθελοντικής Ευθανασίας (σήμερα γνωστή ως Αξιοπρέπεια στο Θάνατο). Η νομιμοποίηση της διαδικασίας γίνεται έναν χρόνο αργότερα, όταν ο βασιλιάς Γεώργιος Ε’ -που έπασχε από καρδιοαναπνευστική ανεπάρκεια-, μετά από απόφαση του γιατρού του, πέθανε με θανατηφόρα δόση μορφίνης και κοκαΐνης.
Η περίπτωση της Ελλάδας και η Ε.Ε.
Σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα της Ελλάδας, η ευθανασία τιμωρείται ως ανθρωποκτονία με πρόθεση (299), ανθρωποκτονία με συναίνεση (300) και συμμετοχή σε αυτοκτονία (301). Συνεπώς, είναι απαγορευτικό για οποιονδήποτε γιατρό να προχωρήσει, ακόμη και με τη συναίνεση του ασθενούς, σε ενεργητική ευθανασία. Αντιθέτως, αναγνωρίζεται η βούληση του ασθενούς να αρνηθεί και να διακόψει σε κάθε στιγμή τη θεραπεία του, ενώ είναι ποινικά αδιάφορη η παράλειψη του γιατρού να χορηγήσει θεραπεία, «εφόσον αυτήν δεν επιφέρει άμεσα τον θάνατο, καθώς ο τελευταίος επέρχεται φυσικά και αναπόδραστα».
Με λίγα λόγια, το ελληνικό δίκαιο κατοχυρώνει ή ανέχεται την παθητική ευθανασία, η οποία προϋποθέτει, αφενός τη συναίνεση του ασθενούς, αφετέρου τη φυσική επέλευση του θανάτου ως βεβαιότητα. Ωστόσο, τα πράγματα μπερδεύονται ξανά όταν δεν υπάρχει ρητή ή έγκυρα εικαζόμενη βούληση του ασθενούς και ο ίδιος δεν μπορεί πλέον να τη διατυπώσει, ή όταν δεν υπάρχει βάσιμη πρόβλεψη και δυνατότητα βελτίωσης της υγείας του ασθενούς.
Να σημειωθεί ότι σε πολιτικό επίπεδο το θέμα έχει τεθεί το 2016 από το Ποτάμι, αρχικά από τον Σταύρο Θεοδωράκη και το 2017 με ερώτηση του βουλευτή του κόμματος Γιώργου Αμυρά προς τον τότε υπουργό Δικαιοσύνης Σταύρο Κοντονή, ο οποίος επί της ουσίας απέφυγε να πάρει θέση.
Όμως, για να είμαστε δίκαιοι απέναντι τους νόμους της χώρας μας, στην Ε.Ε. των 27, μόνο η Ισπανία, το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο έχουν προχωρήσει σε νομιμοποίηση της ενεργητικής ευθανασίας και αυτές υπό αυστηρούς όρους.
Μήπως τα πράγματα είναι πιο εύκολα;
Το θέμα συνήθως αντιμετωπίζεται ως ταμπού και όταν κατά καιρούς μπαίνει στον δημόσιο διάλογο, δημιουργεί εντάσεις και διχασμούς. Άλλωστε δεν είναι πολύ μακριά οι εποχές που αντίστοιχες εντάσεις και διχασμούς δημιουργούσαν θέματα όπως ο πολιτικός γάμος και η πολιτική κηδεία, η καύση των νεκρών, το σύμφωνο συμβίωσης -ειδικά για ομόφυλα ζευγάρια-, οι μονογονεϊκές οικογένειες και πολλά άλλα. Πλέον όλα αυτά όχι μόνο έχουν γίνει αποδεκτά -πολλά ακόμα και από την δύσκαμπτη Εκκλησία- αλλά χρόνο με τον χρόνο αντικαθιστούν τις πιο παραδοσιακές μορφές.
Με λίγα λόγια, η ελληνική κοινωνία -αν και κατά βάση συντηρητική- έχει αποδείξει ότι στο τέλος της ημέρας αποδέχεται πιο εύκολα απ’ ότι νομίζουμε τα σταδιακά βήματα προς τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αυτοδιάθεσης του ατόμου ακόμα και στον θάνατό του.